بی گمان می توان برای ایمان کارکردهای چندی در حوزه امور مادی و معنوی و نیز در دنیا و آخرت در آموزه های قرآنی یافت.

در جامعه شناسی دین که از دین به عنوان یک پدیده اجتماعی بحث می شود ، تلاش بر این است تا کارکردهای دین ( ایمان ) در حوزه عمل اجتماعی انسان شناسایی و تحلیل و تبیین گردد. 

رویکردهای مختلف روان شناسی تحلیلی ، روان شناسی اجتماعی ، عقل گرایی و کارکردگرایی همه در صدد تبیین کارکردهای آن در حوزه مختلف هستند هر چند که سخن از مسایل عاطفی و عقلانیت به میان می آید. به این معنا که می کوشند تا در یابند که دین در زندگی مردمان چه نقشی را ایفا می کند. هدف این نیست تا بر درستی و نادرستی آن دسترسی یابند و به داوری در این حوزه بنشینند، بلکه تلاش جامعه شناسی دین درک پدیده و کارکردهای آن می باشد؛ زیرا در نظر ایشان هر چیزی در جامعه می بایست از عنصر مفید بودند برخوردار باشد و به عنوان نهادی اجتماعی نقشی را در زندگی انسان به عهده گیرد.

این نقش است که به هر نهادی معنا و مفهوم می بخشد و وجودش را هنجاری و مثبت می سازد. اگر نهادی کارویژه مشخصی نداشته باشد و یا نقشی را در زندگی انسان ایفا نکند به عنوان ناهنجار تلقی می شود و عمل جراحی برای رهایی از آن ضروری تشخیص داده می شود. حتی اگر برای پدیده ای کارکردی یافت شود ولی این کارکرد هنجاری نباشد باز به عنوان یک آسیب اجتماعی تلقی و توصیه و پیشنهادهایی برای رهایی از آن بیان می شود.

مارکس و انگلس بر این باور بودند که نقش اجتماعی دین نه تنها سازنده نیست بلکه به جهاتی آسیب زاست. از این رو به عنوان افیون توده ها شناسایی و خواستار برداشتن این غده سرطانی از جوامع انسانی شده اند. به هر حال درباره نقش و کارکرد ایمان در زندگی فردی و اجتماعی مباحث و رویکردهای مختلفی مطرح شده است.

جامعه شناسان دین در پی کشف این کارکرد با رویکردهای مختلفی به این مساله به عنوان پدیده ای اجتماعی نگریسته اند. برخی سخن از کارکرد آن در حوزه روان شناسی به میان آورده و تاکید می کنند که دین و ایمان مهم ترین و اصلی ترین کارکرد خود را در حوزه عاطفه و آرامش انسان به جا می گذارد. برخی دیگر آن را عاملی مهم در همبستگی اجتماعی دانسته و از کارکرد دین در اتحاد جوامع سخن می گویند. رویکرد عقل گرایی در پی کشف کارکرد به حوزه معنابخشی سری می زند و می کوشد برای دین کارکردی در حوزه عقلانیت بیابد.

آنان بر این باورند که کارکرد اصلی دین و ایمان معنابخشی به زندگی انسان است و انتظاری که می بایست از ایمان و دین داشت این است که به زندگی ما در این دنیا معنای درست و مفهومی هدفمند بخشد. مرگ را تفسیری درست کند و پوچ گرایی را از ساحت هستی و زندگی انسان بزداید. هر یک از رویکردهای جامعه شناسی دین تلاشی برای درک کارکردهای دین و ایمان است. از آن جایی که این تلاش های انسانی ناتوان از تصویر و ترسیمی درست و کامل از کارکرد و نقش ایمان حتی در حوزه اجتماعی و یا زندگی دنیایی مردم است ، در این نوشتار تلاش می شود تا با نگاهی به آیات و آموزه های وحیانی قرآن بینش و نگرش قرآن را نسبت به کارکردهای ایمان و دین در زندگی بشر به دست دهیم. تفسیر جامعه شناسی دین، نگرشی بیرون دینی از تفسیر ایمان و دین و جایگاه آن در زندگی است ولی تفسیر قرآنی تفسیر و تحلیل درون دینی است.

تفاوت این دو دیدگاه در این است که تحلیل قرآنی مستند به کارکردهایی است که دین برای خود به طور مشخص معین کرده است که می تواند گاه مخالف انتظارات و کارکردهایی باشد که تفسیر برون دینی ارایه می دهد و گاه دیگر نیز افزون تر از کارکردهای تعیین شده جامعه شناسی دین باشد. از این رو می بایست نگرش درون دینی را بسیار جدی و مهم تلقی کرد ؛ زیرا دین خود مشخص می کند که چه انتظاراتی می بایست از دین و ایمان داشت و چه انتظاراتی را نداشته باشد.

به سخن دیگر دین خود نه تنها محدوده انتظارات را مشخص می کند بلکه خود کارکردها و آثار ایمان را نیز تبیین می نماید. از این رو ما در این نوشتار تنها از زاویه درون دینی به مساله می پردازیم و بررسی آثار و کارکردهای دین از منظر برون دینی را به فرصت دیگر وامی گذاریم.

درجات ایمان

در تفسیر آیه ی 5 سوره انفال آمده است: «کَما اَخْرَجَکَ رَبُّکَ من بیتِکَ بالحقِّ و اِنَّ فریقا مِنَ المؤُمنینَ لَکارِهون». درجات، مراتب قرب و منزلت و درجات کرامت معنوی است؛ و همینطور هم هست؛ برای این که مغفرت و جنت از آثار مراتب قرب به خدای سبحان وفروع آن است. البته درجاتی که خدای تعالی در این آیه برای مؤمنین نامبرده اثبات می کند تمامی آن برای فرد فرد مؤمنین نیست، بلکه مجموع آن برای مجموعه مؤمنین است، برای این که درجات مذکور از آثار و لوزام ایمان است، و چون ایمان دارای مراتب مختلفی است، لذا درجات هم که خداوند به ازای آن می دهد مختلف می باشد، بعضی از مؤمنین کسانی هستند که یکی از درجات را دارا می شوند بعضی دیگر دو وجه و بعضی چند درجه ـ به حسب اختلافی که در مراتب ایمان ایشان است ـ این آیات مؤید این معنا است «خداوند کسانی را که ایمان آورده و کسانی را که علم داده شده اند به درجاتی برتری می دهد».

«پس آیا کسی که به پیشروی در جهاد خشنودی خدا را دنبال کرده مثل کسی است که (با فرار از آن) برگشته و خشمی از خدا را همراه می آورد، و سرانجامش جهنم است که بازگشت گاه ابدی است؟ مردم دارای درجاتی نزد خدا هستند، و خدا به آنچه می کنند بینا است.

پس می توان گفت: تفسیری که بعضی کرده و درجات را به درجات بهشت معنا کرده اند، تفسیر صحیحی نیست و متعینا باید همان معنای سابق را کرده و گفت: منظور از آن درجات قرب به مقام پروردگار است، گو این که این درجات ملازم با درجات بهشت هم هست.

پنج صفت مؤمن

در تفسیر آیه ی 2 سوره ی انفال آمده است: «انَّما المؤمنونَ الذینَ اِذا ذُکِرَ اللّه ُ وَجِلَتْ قُلُوبُهم وَ اِذا تُلِیَتْ عَلیهِم ایاتُهُ زادَتْهُمْ ایمانا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلونَ». و از میان همه ی صفات ایشان [مؤمنین] پنج صفت را انتخاب نموده و در این آیه ذکر کرده است و این پنج صفت صفاتی هستند که داشتن آن مستلزم داشتن تمامی صفات نیک و ملازم با دارا بودن حقیقت ایمان است. صفاتی است که اگر خود انسان در آن ها تأمل و دقت کند، خواهد دید که داشتن آن، نفس را برای تقوا و اصلاح ذات بین و اطاعت خدا و رسول آماده می سازد.

و آن صفات عبارت است از:

1ـ ترسیدن و تکان خوردن دل در هنگام ذکر خدا. 2ـ زیاد شدن ایمان در اثر استماع آیات خداوند. 3ـ توکل 4ـ بپا داشتن نماز 5ـ انفاق از آنچه خدا روزی فرموده و معلوم است که سه صفت اول از اعمال قلب و دو صفت اخیر از اعمال جوارح است و در ذکر آن رعایت ترتیب واقعی و طبیعی آن شده است، چون نور ایمان به تدریج در دل تابیده می شود و همچنان رو به زیادی می گذارد تا به حد تمام رسیده و حقیقتش کامل شود. مرتبه اول آن که همان تأثر قلب است عبارت است ترس و تکان خوردن دل در هنگام ذکر خدا. و این ایمان همچنان رو به انبساط نهاده و شروع به ریشه دواندن در دل می کند و در اثر سیر آیات دالّه بر خدای تعالی و همچنین آیاتی که انسان را به سوی معارف حقّه رهبری می کند، در دل شاخ و برگ می زند، به طوری که هر قدر مؤمن بیشتر در آیات سیر و تأمل کند، ایمانش قوی تر و زیادتر می گردد، تا آنجا که به مرحله ی یقین برسد.

هدف دعوت به ایمان و تقوا

در تفسیر آیه ی 19 سوره ی مائده آمده است:

منظور اسلام از دعوت به تقوا این است که نفس بشر را از گم کردن راه فطرت و در نتیجه از دست دادن درک فطری باز داشته، او را به استقامت فطری برگرداند. انسان از نظر جسمیش، ترکیب یافته از قُوایی متضاد است. قوّه بَهیمی و قوّه ی سَبعی که ریشه و مبدأ پیدایش آن ها بدن مادی عنصری او است و هر یک از این دو قوّه، عمل شعوری خاص به خود را انجام می دهند، بدون این که ارتباطی با سایر قوا داشته و از آن ها اجازه بگیرد و در عملکرد خود رعایت حال آن ها را بکند، بله در یک صور از عمل باز می ایستد و آن وقتی است که مانعی جلوگیر آن شود، مثلاً شهوت غذا که نیمی از قوّه بهیمیه است، آدمی را وادار می دارد به این که لاینقطع بخورد و بنوشد، بدون این که حد و اندازه ای را رعایت کند، بله از ناحیه این قوّه حدی در کار نیست، لیکن معده مانع ادامه کار او می شود. زیرا اگر شهوت غذا همچنان به کار خود بپردازد، معده که ظرفیت محدودی دارد، دچار امتلاء می گردد و یا آرواره دچار خستگی می شود.