مقدمه

هـر چه گویم عشق را شرح بیان       چـون به عشق آیم خجل گردم از آن

شرح عشق ار من بگویم بر دوام        صـد قیـــامت بــگذرد، آن نــاتمام

مولانا

حکایت عشق، حکایت غریبی است. کلمه دیگری را در ذهن سراغ نداریم که این همه درباره آن حرفهای ضد و نقیض زده باشند. از سوء تفاهم بین دو ساده دل گرفته تا کیمیای هستی که آدمی و پری را طفیل هستی آن دانسته‌اند. یکی عشق را تا حد اشتیاق جسمانی پایین مي‌آورد و دیگری نه تنها عشق واقعی را جز در آسمان جست وجو نمی کند، بلکه عشق میان دو انسان را تنها پله‌اي از نردبان بلند عشق مي‌داند، تمرینی برای عشق‌های بلندتر و والاتر. (برگرفته از سایت http:// mosbateman)

«هرچند من با زبان مردم و فرشتگان سخن مي‌گویم و هر چند من با ایمانم تا بدان حد که قادرم کوهها را از جای برکنم، اما بدون داشتن عشق، من هیچم». (انجیل)

این روایت مشهور از انجیل مسیحی، منحصر به فرد نیست، قلمهای بسیاری در راه نگارش از عشق فرسوده شده‌اند و به غیر از مورد خداوند، تاکنون در مورد هیچ موضوع دیگری تا بدین اندازه مطلب نوشته نشده است. تفکر در مورد عشق قدمتی دیرینه دارد. مطالعه علمی در مورد عشق، در قرن بیستم آغاز شد. تمرکز اولیه بر روی عشق انسان بود. هر چند همان طور که صاحب هر حیوان دست آموز خانگی مي‌داند، عشق تنها محدود به انسانها نیست. هر هارلو[1] (1974) نشان داد که عشق مادرانه و نیاز به مهرورزی برای رشد طبیعی بچه میمون‌ها ضروری است. بچه میمونهایی که در کودکی از تماس با مادر محروم هستند، بزرگسالان آشفته و ناراحتی می‌شوند که غمگین هستند و برای جامعه میمون‌ها نامناسب‌اند. انواع بسیاری از عشق وجود دارد، عشق عظیم و حمایت کننده والدین ما، آغازگر سفر عشقی خودمان در زندگی است. سفری که راه خود را از عشق والدین ما آغاز مي‌کند و از پدران ما، تا هم نژادها، دوستان و هم‌تایان رمانتیک ما جریان مي‌یابد تا نهایتاً چرخه را در عشق حمایت کننده ما نسبت به فرزندان و نوادگان تکمیل نماید. عشق اصولاً برای انسانیت، ما مهم است تجلیات گوناگون از عشق نظیر عشق رومانتیک با شخص مقابل، دارای اهمیت هستند. هیچ یک از تئوریها دقیقاً مشخص کننده تمامی ظرایف عشق نیستند. اما تمامی نظریه های عشقی واقعاً برای درک بهتر عشق به ما کمک می‌کنند. عشق ممکن است در سنین و شرایط فرهنگی گوناگون بصورت های متفاوتی جلوه کند اما با این همه اوصاف، مردم در این مورد بیشتر با یکدیگر مشابهند تا متفاوت است.

2-1 تعریف عشق

صدقی (1383) معتقد است، عشق در لغت به معنای شیفتگی، دلدادگی، دلبستگی و دوستی مفرط است و به صورت اسم به معنای:

1-       احساس مهر و علاقه زیاد

2-       دوستی قوی

3-       جذابیت جنسی و به طور کلی یک احساس قوی مهر و علاقه به کسی یا چیزی است.

عاشق شدن یا بودن به معنای

1-       احساس مهر و علاقه زیاد داشتن بخصوص برای یک رابطه با دوست نزدیک و یا احساس مهر و علاقه زیاد به همراه احساس جنسی به همسر

2-       لذت بردن خیلی زیاد و یا دوست داشتن خیلی زیاد است.

اگرچه کشش بین فردی، یک کانون عمده در نظریه و پژوهشی اجتماعی روان شناختی است، اما محققین در این زمینه کوشش ننموده‌اند تا عشق را به عنوان یک وجود مستقل مفهوم سازی نمایند. (پاتو، 1381)

درست است که عشق از قدیم بحثی خارج از علوم و مباحث جدی و کاری در اختفا بوده ولی اگر این مسئله قابل استتار است، قابل انکار نیست و این حقیقت نیز قابل انکار نیست که عشق و عاشقی یکی از اشتغالات عمده جاذب بشریت و از عوامل بسیار موثرتری است که در افراد و اجتماعات نقش اساسی بازی مي‌کند و چون عشق هرچه باشد آثار آن مشهود و محسوس است پس نمی تواند موضوع علمی قرار نگیرد. (بازرگان، 1335)

رادو عشق را واکنش مستمر نسبت به یک منبع لذت، معلوم کرده است. طبق این تعریف انواع عشق وجود دارد که شامل: جنسی، پدر و مادری، فرزندی، برادر وار، اتکایی، خوشیفته، همچنین عشق برای گروه، مکتب و مملکت مي‌شود. (پورافکاری، 1376)

به علاوه برخی اعتقاد دارند که عشق همانند رفتار آدمی، قابل پیش بینی است ولی باید آن را نشانی از شخصیت دگرگون نپنداریم و به علاوه دنبال روشهای نوین برای پیش بینی آن نیز باشیم. (بوسکالیا، 1372)

عشق، در همه جوامع به طور یکسان تعریف نمی شود، در یک طرف جوامعی قرار دارند که جذابیت عشقی را نابهنجاری یا مصیبت بار تلقی مي‌کنند، در طرف دیگر جوامعی قرار دارند که ازدواج بدون عشق را دیوانگی مي‌دانند جامعه آمریکای شمالی تمایل دارد که به عشق اهمیت دهد، اما در ژاپن و چین سعی بر این است که عشق را پدیده‌اي بیهوده و زاید به حساب آورند.(گنجی، 1380)

عشق بازتابی آموختنی و عاطفی است، مثل همه رفتارهای قابل یادگیری، تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارد که شامل رابطه دو جانبه میان یادگیرنده و محیط زیست او، قدرت یادگیری فراگیرنده، نوع و قدرت تقویت کننده های موجود (یعنی اینکه کدام آدمها به این عشق او پاسخ می‌گویند، چگونه پاسخ مي‌گویند و تا چه میزان نسبت به عشقی که او ابراز مي‌دارد (بازتاب نشان مي‌دهند) مي‌شود. عشق یک عمل متقابل پویاست که در هر لحظه از تمام زندگی‌مان آن را تجربه مي‌کنیم. بنابراین همیشه و در همه جا حاضر است.

عشق موهبت عظیم و شگفت انگیزی است که به وجود آورنده شادی و خوشی و خوشحالی است. عشق همواره به صورت هدیه‌اي است که در روز اول زندگی به انسان ارزانی مي‌شود و آدمیان باید به خود جرات دهند که جعبه هدیه را باز کنند و کاغذ هدیه را پاره کنند آنگاه اعجاز عشق را در مي‌یابند. ولی با توجه به اهمیت عشق هنوز نمی توان در دیدگاه روان شناسی و جامعه شناسی مقالات علمی را با عنوان دقیق عشق مشاهده کرد. (بوسکالیا، 1370)

متخصصان علم انسانی در تعریف عشق، به صورتی که مورد قبول همه باشد توافق ندارد. اما برخی عشق را یک حالت عاطفی و یک روش و نقطه نظر مجموعه شخصیت مي‌داند كه به یک شی (معشوق) معطوف می‌گردد و در کاملترین شکل خود با علایم زیر مشخص می‌شود:

1-       با آرزوی تملک معشوق و همانند سازی با او

2-       با حساسیت و محبت نسبت به معشوق

3-       با اشتیاق به محافظت از معشوق خشنودی و رضایت خاطر او

4-       با تمایلات جنسی نسبت به معشوق که ممکن است جنبه متعالی و تصعیدی به خود گیرد

5-       با تصور کردن معشوق به صورت کامل مطلوب

6-       با آرزوی این که شخص نیز در مقابل، مورد محبت معشوق قرار گیرد

7-       با احساس لذت و خشنودی از بودن کنار معشوق

8-       با احساس عاطفی شدید در زمان یادآوری و تجدید خاطره معشوق (بیابانگرد، 1381).

عشق در مرتبه‌اي عالی تر و به عنوان عالی ترین تجلی عالم هستی قلب، انسان را به سوی کمال در زیبایی مطلق سوق مي‌دهد، خدا انسان را به گونه‌اي آفریده است که وقتی به سوی نور مطلق متمایل مي‌شود با تمام وجود به سمت آن کشیده مي‌شود. به این ترتیب عشق کششی قلب انسان است به سوی خدا. این تعبیر در قرآن کریم و در متون اسلامی با عباراتی مانند (حب) نشان داده شده است. حب با عشق ماهیتی انسانی دارد و هدف اصلی آن نیز خداست ولی در بانسع به اینکه چرا اصالتاً عشق باید متوجه خدا باشد، به انسان‌ها تعلق پیدا مي‌کند، باید گفت که عشق در مراتب پایین تر انسانی به سمت نشانه‌های از جمال و کمال الهی که در انسانها به عنوان خلیفه او به ودیعت گذاشته شده است متوجه مي‌شود. در واقع عشق یک انسان به انسان وگیر اگر خالی از هواها و امیال باشد نشانه هایی از عشق به کمال مطلق است. (احمدی، 1381)

از گفتن این که عشق نوعی جهت گیری است که هدفش مردم است نه یک نفر، نباید چنین نتیجه گرفت که بین انواع مختلف عشق که تابع معشوق های مختلف‌اند، تفاوتی وجود ندارد، برای فهم بهتر به توضیح بیشتر انواع عشق مي‌پردازیم.

عشق برادرانه

منظور از عشق برادرانه همان احساس مسئولیت، دلسوزی، احترام و شناختن همه انسانها و آرزو بهتر زندگی کردن، دیگران است. عشق به ناتوان، عشق به فقرا و بیگانگان شروع عشق برادرانه است.

عشق مادرانه

عشق مادرانه قبول بدون قید و شرط زندگی کودک و احتیاجات اوست. در کودک این احساس را به وجود می‌آورد که بگوید: خوب است که به دنیا آمده‌ام و در نهاد کودک نه تنها آرزوی زنده ماندن، بلکه عشق به زندگی را القا می‌کند.

عشق جنسی

موضوع عشق‌های قبلی محدود به یک نفر نبود اما عشق جنسی، درست خلاف این است، این عشق شوق فراوان به آمیزش کامل است به منظور حصول وصل با فردی دیگر. برای مردم صمیمیت مقدمتاً از طریق تماسهای جنسی برقرار مي‌شود. چون آنان جدایی را در درجه اول تنها یک جدایی جسمی مي‌انگارند در واقع این وصل به منزله غلبه بر جدایی است. اگر عشق زن و مرد در عین حال عشقی برادرانه نباشد هرگز به پیوند بیشتر از آنچه از پیوند گذاری عیاشی دست مي‌دهد منتهی نخواهد شد.

عشق به خود

قبول زندگی خود، سعادت، رشد و آزادی خویش ریشه‌هایش در استعداد مهر ورزیدن آبیاری مي‌شود یعنی منوط هستند به دلسوزی و احترام، حس مسئولیت ودانایی فردی که قادر است عشق بورزد و عشق ورزیدن او باروری همراه است خودش را نیز دوست دارد و کسی که فقط بتواند دیگران را دوست بدارد اصلاً معنی عشق را نمی‌داند.

عشق الهی

در تمام ادیانی که پیروانشان به خدا معتقدند چه آنهایی که خدا را مي‌پرستند و چه آنهایی که به خدای یگانه معتقدند، خدا به منزله برترین ارزش و مطلوبترین خیر است. در نظامهای دینی جهان غرب، عشق به خدا اساساً با اعتقاد به عدالت الهی و عشق الهی یکی است عشق به خدا ضرورتاً یك تجربه فکری است در ادیان شرقی و عرفان، عشق به خدا یک تجربه شدید از وحدت است که بطور ناگسستنی با ابزار عشق در همه اعمال زندگی بستگی دارد این عشق کامل ترین نوع عشق است. (اسدبیگی، 1385)

2-2 نظریه های زیست شناسی در رابطه با عشق

از منظر روانشناسی تکمیلی، تجارب و رفتارهای مرتبط با عشق را می‌توان با نحوه شکل گیری آنها در فرایند تکامل انسان مورد بررسی قرار داد. بعنوان مثال چنین مطرح شده است که زبان گفتاری انسان، در جریان تکامل بشر به عنوان نوعی نشانه بر این جهت گیری، برگزیده شده است تا امکان فراهم شدن وسیله‌اي برای انتخاب جفت‌های احتمالی مهیا گردد. میلر[2]، روان شناسی تکاملی را بعنوان نقطه شروع تحقیقات بعدی توصیف نمود، علم عصب شناسی می‌توانست عشق بازی را با نقطه مشخصی در مغز منطبق نماید. نکته با اهمیت‌تر این است که ما نیاز به بررسی‌های بهتری در مورد زندگی حقیقی عشق بازی انسان، شامل جنبه های قابل سنجش عشقبازی که بر انتخاب شریک عشقی، نتایج تولید مثل (و یا دست کم سکسی) افراد مختلف تاثیر گذارند و مکانیزمهای احساسی و شناختی ـ اجتماعی، عاشق شدن را داریم.

چنین مطرح شده است که ظرفیت آدمی برای تجربه عشق، نشانه‌اي برای جفت‌ها بالقوه است تا به والدین کمک کند وظیفه خود را انجام دهند و ژنهای خوب و سالمی را به نسلهای بعدی انتقال دهند.

مطالعات در علوم عصبی، وجود مواد شیمیایی خاص را در مغز به اثبات رسانیده‌اند که احتمال مي‌رود هنگامی که افراد عشق را تجربه مي‌کنند در این فرایند نقش داشته باشند. این مواد شیمیایی، شامل: تستوسترون[3]، استروژن[4]، دوپامین[5]، نوراپی نفرین[6]، سروتونین[7]، اوکسی توسین[8]، و وسپورسین[9] هستند. چنین به نظر می‌رسد که سطح کافی تستوسترون برای رفتار های هر دو جنس مرد و زن مهم باشد. دوپامین و نوراپی نفرین و سروتونین، بیشتر در مرحله جلب توجه در یک ارتباط، حضور دارند. چنین به نظر مي‌رسد که اکسی توسین و سپورسین ـ ارتباط نزدیکتری با تعلق دراز مدت و ارتباطات عمیق شکل یافته و پیوند میان دو نفر دارد. (برگرفته از سایت http ://en.wikipedia)

در شماره فوریه 2006 نشریه نشنال جئوگرافیک[10]، صفحه روی جلد لورن اسلاتر[11]، به مقاله‌ای با عنوان «عشق، واکنش شمیایی» اختصاص داشت که به موضوع عشق و مواد شیمیایی مرتبط با آن می‌پرداخت. در این مقاله، اسلاتر به توضیح برخی تحقیقات به عمل آمده در این زمینه مي‌پردازد:

نگرشی قراردادی در زیست شناسی، این است که دو عامل سوق دهنده، در عشق جاذبه سکسی و پیوستگی وجود دارد. چنین فرض مي‌شود که پیوستگی میان بزرگسالان، نظیر همان اصولی عملی مي‌کند که موجب مي‌شود کودک به پدر و مادرش وابسته شود. بر اساس تحقیق اسلاتر، چنین به نظر می‌رسد که مواد شیمیایی آزاد شده، مسئول عشق شهوانی و وابستگی طولانی مدت بصورت خاص، در افراد عاشق مي‌باشد تا طبیعت ذاتی آنها، از نظر شیمیایی، آثار سروتونین در عاشق بودن نظیر اثرات ظاهری در اختلال وسواسی است که مي‌تواند توجیه کننده این موضوع باشد که چرا شخص عاشق قادر به فکر کردن به هیچکس دیگری نیست. به این دلیل داروهای SSRI[12]و یا داروهای ضد افسردگی دیگری که درمان کننده اختلال وسواسی یعنی OCD[13]هستند. توانایی عاشق شدن را از شخص سلب می‌کند.

وابستگی طولانی مدت که پس از مرحله شهوانی عاشق بودن، در یک ارتباط احساس مي‌شود، به اوکسی توسین مرتبط است. ماده شیمیایی که پس از ارگاسم[14] در خون آزاد مي‌شود و به علاوه پدید آورنده جذابیت نیز مي‌باشد از فعالیت‌هایی نظیر قایقرانی طولانی مدت برای قرارهای ملاقات بین زوجها بسیار مناسبند. چون هیچگونه ناراحتی روحی برای فرد ایجاد نمی‌کند و سبب مي‌شوند اوکسی توسین در خون آزاد شود.حتی فعالیت در خارج از خانه برای دقایق طولانی به دلیل افزایش ضربان قلب و سایر پاسخهای روان شناسی مي‌توانند موجب شوند شخص جذابیت بیشتری در اطراف خود بیابد و نیز به منظور بررسی مناطقی از مغز که به نظر مي‌رسد در تجربه عشق آدمی دخیل هستند از تکنیک‌های اسکن مغز، نظیر ثبت تصاویر فعالیتهای مغناطیسی، استفاده به عمل مي‌آید.

2-3 تحلیل علمی عشق

زیگموند فروید[15] (1939-1856) تا اندازه‌ای آغازگر تحقیق در این زمینه بود. او ایده آل‌های فلسفی مسیحیت را در مورد عشق متعالی و همگانی به چالش کشید. از نظر او میل به عشق به صورت یک غریزه اصلی با شخص زاده مي‌شود. فروید از بسیاری جهات، احیاء کننده نظر یونانیان در مورد عشق، بعنوان خشمی بی دلیل بود.

در حالی که نظریات فروید به سرعت مورد مخالفت سایرین قرار مي‌گرفت او همچنان فردی مهم به شمار مي‌رفت. چرا که او کسی بود که عشق را کالبد شکافی و تشریح کرد و آن را به موضوعی برای تحقیق و مباحثه تبدیل نمود.

سایرین، نظیر هیولاک الیس[16]، تلاش داشتند مفاهیم عشق و سکس را مجدداً مورد آزمایش و ارزیابی قرار دهند. روانشناسان در دهه 60 قرن بیستم، وارد این حیطه شدند تا انواع مختلف عشق را از یکدیگر بازشناسند.

الاین هارت[17] فیلد، یکی از پیشگامان این راه، این ایده را مطرح نمود که افراد خود، انواع مختلف عشق را تشخیص مي‌دهند و در طول زندگی خود ممکن است در زمانهای مختلف آن را تجربه کنند.

او اظهار داشت شهوت، بخش لذت، اما احساس بسیار قوی است که در این میان دخیل است و پتانسیل نا استواری یک ارتباط را پدید مي‌آورد. عاشقان در پی استواری ارتباط هستند و اغلب به دوستی و شهوت تمایل دارند. عشق رومانتیک در عمل توسط واقعیت به مفهومی پیچیده تبدیل مي‌شود. باول بای[18]، تئوری مشروحی را پایه گذاری کرد که بر مبنای آن وابستگی کودک انسان به والدین، پیش درآمد زیربنایی است برای عشق بشری.

جای تعجب نیست که برخی از محققان دریافته‌اند که مردان و زنان تا حدود زیادی در مورد تعریف خود از عشق متفاوتند. آنها متوجه تمایلی در مردان برای توصیف خود بعنوان خود یک شرکت کننده در یک بازی شدند.در حالی که توصیف زنان از خود، با عناوینی چون، پایبند به دوستی، اهل عمل، اما همچنان وابسته توام بود.

مردان به آرمان عشق نوع دوستانه بیشتر از زنان معتقدند در حالی که زنان بیشتر واقع بین هستند. در هر صورت هم مردان و هم زنان بر عشق شهوانی تاکید دارند و این مسئله حتی اگر در گذشته نیز بوده اما امروزه تنها به دنیای غرب تعلق ندارد.

بر طبق نظریات جانکوویاک[19] و سایرین، عشق رومانتیک نه مقوله‌ای عالمگیر است. روانشناسی واقعیعشق، نیز مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر روانشناسی، چنین دریافت شده است که عشق شدید، از انگیزشی سکسی متمایز است. چیزی که در گذشته اغلب فرض مي‌شود اما اکنون به اثبات رسیده است. اکنون چنین به نظر مي‌رسد که عشق با دو سیستم اولیه همزمان گیر در ارتباط است. تمایل جنسی و وابستگی مرد و زن.

بر اساس این تئوری میل جنسی، افراد را بر آن مي‌دارد تا در پی یافتن شریک مناسبی جهت رسیدن به این اتحاد باشند. در حالی که جذابیت رمانتیک افراد را قادر یم سازد تا در پی شریک خاص و ترجیح این شریک بر سایرین باشند. (برگرفته از سایت jrank.orghttp://science)

مطالعه لیلیان فادرمن[20]، در سال 1981 به نحو شگفت آوری نشان داد که عشق مردان به صورت گسترده از تاریخ ادبی دوستی رومانتیک قدمت بیشتری دارد و عشق میان زنان، از رنسانس تا امروز ادامه دارد. هرچند عشق داستانی معمولی است که به نظر مي‌رسد به جوانها تعلق داشته باشد، اما عشق در تمامی زندگی بشر ادامه مي‌یابد. اغلب مطالعات نشان داده‌اند که دوستی و عشق شهوانی، پیش بینی کننده مثبت برای رضایت زناشویی در طول زندگی هستند. در حقیقت عشق از نظر محققان به عنوان یک عامل مهم و اساسی در نظر گرفته می‌شود. عشق پایه زیست شناسی محکمی دارد که بی شک از پیشرفتهای فرهنگی تاثیر می‌پذیرد.چنین به نظر مي‌رسد که عشق، تا حدودی موجب چرخش زمین به دور خود نیز می‌گردد.