[1]شرح اسفار- جلد هشتم- درسهاي استاد محمد تقي مصباح يزدي –تحقيق از محمد سعيدي مهر

[2]تقريرات فلسفه جلد 2 امام (ره) شرح منظومه ص 594

[3]جاودانگي رضا اكبري –ص 147 به نقل از ارسطو در كتاب درباره نفس

[4]شرح اسفار –استاد مصباح يزدي –جلد هشتم نگارنده محمد سعيدي مهر ص 83

[5]شرح اسفار جلد هشتم –استاد مصباح يزدي –نگارش محمد سعيدي مهر ص 55-84  نتیجه:

به نظر نگارنده آنچه در فصول مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفت می توان گفت انسان در مسائل مابعدالطبیعه از مانور عقلی محدودی برخوردار است و هر موضوعی را که مورد بحث و تحلیل و بررسی قرار می دهد، نتیجه کاملی از آن حاصل نمی شود البته این بدان معنا نیست که انسان دست از تحقیق و تفکر بردارد، نه تنها این امر عقلایی نیست بلکه مورد تأکید شریعت نیز می باشد که باید در اصول دین انسان تحقیق و تفکر کند و اعتقادش را بر مبنای اندیشه و عقلانیت قرار دهد لکن منظور این است که به هر حال انسان به اندازه ظرفیت علمی و عقلی خودش قادر است در مورد حیات بعد از مرگ به معرفت رسیده­اند و بر آن مبنا نظری را ارائه داده­اند، این نظرات متفاوت را می توان از کیفیت خلقت انسان تا معاد او مشاهده نمود. برخی نفس را جسمانی الحدوث دانسته و برخی روحانیه الحدوث، برخی نحوه تکامل انسان را با حرکت جوهریه روشن می کنند و برخی چنین اعتقادی ندارند، برخی تناسخ را مطلقاً تأیید می کنند و برخی مطلقاً مردود می دانند در این میان برخی نوعی از تناسخ را می پذیرند. این اختلاف نظر به حیات پس از مرگ سرایت می کند و لذا برخی بقاء قوه خیال را می پذیرند و برخی اصلاً چنین اعتقادی ندارند. مراتب بالاتر که غایت انسان است، و نهایت حرکت به آنجا ختم می شود برخی معاد را منحصر در روحانی می دانند و برخی علاوه بر روحانی، جسمانی هم می دانند.

و برخی برای بعضی انسانها هیچ جایگاهی قائل نیستند نه جهنم و نه بهشت، بلکه در گروه حیوانات قرار می دهند و اعتقاد دارند لزومی ندارد انسان یا بهشتی باشد یا جهنمی، می تواند جزء هیچ کدام نباشد. قابل توجه این که همه این فیلسوفان بزرگوار به اندازه لازم نسبت به شریعت مطالعه داشته و بازبان دین آشنا بوده­اند، کمیت یا کیفیت مطالعات و معلومات دینی این بزرگواران بحث دیگری است لکن نمی توان پذیرفت فیلسوف مسلمان نسبت به دین آشنا نبوده است. آنچه قدر مسلم است در دین تناقض گویی وجود ندارد.

اگر چه معتقدم دین، خصوصاً اسلام که در قرآن و سنت خلاصه شده است کمتر بحث فلسفی کرده است چرا که مخاطب دین عامه مردم هستند و باید به زبان عموم سخن بگویند، البته در برخی موارد مباحث عقلی و فلسفی مشاهده می شود لکن غالب چنین نیست، اما چون در شریعت نقص نیست و صاحبان شریعت اعم از انبیاء و ائمه اطهار (ع) که از عصمت برخوردار بوده­اند هر موضوعی را که مورد بحث قرار می دهد مورد تأیید و اعتماد خواهد بود،بنابراین می خواهم چنین نتیجه بگیریم که اعتقاد به جاودانگی ناشی از اعتماد ما به پیامبران است.

امام (ره) به نحوی این موضوع  را مورد اشاره قرار می دهد، ایشان در تقریرات فلسفه می گویند، نفس مجرد که ذات خودمان است به دنبال برهان میگردیم خود را فراموش کرده و آمده­ایم نفس خودمان را از کتاب اسفار سوال می کنیم. یا ابن سینا نظرش این است که معاد جسمانی به لحاظ عقلی قابل اثبات نیست و باید به شریعت و پیامبر (ص) اعتماد کرد و این در حالی است که ملاصدرا معاد جسمانی و روحانی را عقلاً قابل اثبات می دانند. لکن باید گفت عقل بدون معنویت و اتکا به شریعت قادر نیست حیات پس از مرگ را آنگونه که هست تبیین و اثبات نماید. به عبارت دیگر می خواهیم بگوییم برای شناخت حقیقت عالم پس از مرگ چه برزخ و چه معاد نمی توان به اسفار یا اشارات یا شرح منظومه اعتماد کرد بلکه باید به خدا، پیامبر و قرآن اعتقاد و باور داشت. عقل، تفکر، تحقیق و مطالعه فلسفی و بهره بردن از اساتید می تواند این اعتقاد و باور را تقویت کرده و ارتقا بخشد.

خدایا ما را از کاملان درحکمت نظر وحکمت عمل قرار بده

 

فهرست منابع:

1.      خمینی (ره) ، روح اله، 1381 ، تقریرات فلسفه ، شرح اسفار، ج 3 ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)

2.      ملاصدرا ، محمدبن ابراهیم، 1383 ، الشواهد الربوبیه ، ترجمه دکتر جواد مصلح ، انتشارات سروش

3.      خمینی (ره) ، روح اله، 1378 ، معاد از دیدگاه امام خمینی (ره)، فروغ السادات رحیم پور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره).

4.      اکبری ، رضا، 1382 ، جاودانگی ، پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی.

5.      مولوی، جلال الدین، دفتر سوم مثنوی.

6.      سهروردی، شیخ شهاب الدین، حکمت الاشراق ، ج 2 .

7.      حسن زاده آملی، حسن، 1377 ، هزار و یک نکته، مرکز نشر فرهنگی رجاء ، ج 1 و 2 .

8.      سبزواری ، ملاهادی، شرح منظومه ،  ص 313.

9.      ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مبدأ و معاد، ص 238 .

10.  خمینی (ره) ، روح اله، تفسیر سوره حمد، دفتر انتشارات اسلامی وابسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

11.  خمینی (ره) ، روح اله، صحیفه نور، ج 19 .

12.  مطهری، مرتضی، 1376 ، معاد، انتشارات صدرا ، چاپ چهارم.

13.  فلسفی، محمدتقی، 1360 ، معاد ، هیئت نشر معارف اسلامی.

14.  پترسون، مایکل و دیگران، چاپ چهارم، 1383 ، ترجمه احمد نراقی، ابراهیم سلطانی ، انتشارات طرح نو.

15.  طباطبایی ، محمدحسین، 1373 ، حیات پس از مرگ، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

16.  مظفر، شیخ محمدرضا، 1418ه ق، بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقاید الامامیه، شرح سید محسن خرازی، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

17.  خمینی (ره) ، روح اله، 1376، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

18.    خمینی (ره) ، روح اله، 1376، شرح حدیث عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

19.  زمردیان، احمد، چاپ چهارم، 1373، حقیقت روح ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

20.  خمینی (ره) ، روح اله، زمستان1374، آیین انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

21.  علامه حلی، کشف المواد فی شرح تجریه الاعتقاد، ترجمه علی محمدی، 1378 ، اتشارات دارالفکی.

22.  علامه حلی، 1378 ، باب حادی عشر، ترجمه محمدعلی شهرستانی، نشر دانش پرور.

23.  حسن زاده آملی، حسن، چاپ اول، گشتی در حرکت، مرکز نشر فرهنگی رجا.

24.  علامه مدرس، محمدتقی، 1361 ، جهان بینی الهی و تصورات بشر، ترجمه دکتر محمد مجدی ، انتشارات نوید.

25.  امین، احمد، ج 2 و 3، راه تکامل، ترجمه احمد بهشتی، ناشر دارالکتاب الاسلامیه.

26.  چند تن از اساتید فلسفه غرب، فلسفه یا پژوهش حقیقت، ترجمه سید جلال الدین مجتبول ، انتشارات حکمت.

27.  خمینی (ره) ، روح اله، کشف الاسرار، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

28.  رفیعی قزوینی، سیدابوالحسین، 1368، رجعت و معراج، انتشارات طه.

29.  مصباح یزدی ، محمدتقی، شرح اسفار، 1380 ، ترجمه دکتر محمد سعیدی مهر، دفتر انتشارات اسلامی.

30.  خمینی (ره) ، روح اله،آداب الصلوه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

31.  مکارم شیرازی، ناصر، 1396ه ق،  معاد و جهان پس از مرگ، انتشارات هدف.

32.  اتیس، و. ت. ، 1379، عرفان و فلسفه، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات سروش.

33.  خمینی (ره) ، روح اله، 1367، نامه به گورباچف رهبر شوروی سابق صحیفه نور، ج 21  .

34.  غزالی، احیاء علوم دین، ج 4.

35.  ملاصدرا ، محمدبن ابراهیم، اسفار، ج 9، انتشارات حکمت.

36.  شیرازی، قطب الدین، شرح حکمت اشراق.

37.  مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، انتشارات صدرا.

38.  مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، فصل زندگی جاوید و حیات اخروی، انتشارات صدرا.

39.  خمینی (ره) ، روح اله، طلب و اراده، ترجمه سید احمد خمینی، انتشارات علمی و فرهنگی.

40.  خمینی (ره) ، روح اله،مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

41.  مطهری، مرتضی، مقالات فلسفی، انتشارات صدرا.

42.  سبحانی، جعفر، 1358، شرح اسفار ، ج 2، به نگارش دکتر محمد سعیدی مهر، دفتر انتشارات اسلامی.

43.  مصباح یزدی ، محمدتقی، 1380، شرح اسفار، ج 2، نگارش دکتر محمد سعیدی مهر ، دفتر انتشارات اسلامی.

44.  خمینی (ره) ، روح اله،شرح دعای سحر،ص 32 –31، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) .

45.  جمعی از اساتید فلسفه ، کیهان اندیشه چاپ ، 1375 ، شماره 68 .

46.  صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالرحیم افشار زنجانی، 1375، انتشارات اسلامی و ابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

47.  نهج البلاغه، ترجمه محمددشتی، 1379، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع).

48.  ابراهیمی دینانی ، غلامحسین ، معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی

49.  جوادی عاملی ، عبدالله ، ده مقاله پیرامون مبداءومعاد.

50.  ملاصدرا ، محمدبن ابراهیم .تعلیقه حکمت الاشراق ، چاپ سنگی