امتیاز : -1

 

 

چکیده

ناحیه ی زنجان از سابقه ی تاریخی کهن برخوردار است . گرچه این ناحیه در دل سرزمین های مادی قرار داشته ولی اطلاعات تاریخی در مورد آن اندک است .

این ناحیه در مسیر راه های مهم ارتباطی قرار داشته و شهرهای قدیمی زنجان و سجاس و سهرورد و طارم در مسیر این راه ها به وجود آمده اند . مذهب رسمی مردنم ناحیه قبل از اسلام ، زرتشتی بوده و زبان شان پهلوی خالص.

 اعراب نو مسلمان در سال 22 یا 24 هجری شهر زنجان را به جنگ فتح کرده و مدت ها بر این ناحیه حکم رانی کرده و هم چنین علویان و آل بویه بر این ناحیه ، زیر نظر دولت مرکزی بغداد حکومت کرده اند .

کنگریان و اسماعیلیه ، خارج از نفوذ دولت های مرکزی بر این ناحیه حکم رانی کرده اند ، از دژهای منطقه ، حکومت های کنگری و اسماعیلیه برای مقابله با حملات دولتهای مرکزی استفاده می کردند .

کنگریان به دست اسماعیلیه منقرض شدند و اسماعیلیه به دست هولاکوخان مغول ، مضمحل گردیدند .

رودهای قزل اوزن و زنجان رود در به وجود آمدن تمده در این منطقه نقش اساسی داشته اند و کشاورزی از دیرباز پایانه ی اصلی اقتصاد این ناحیه بوده و هست .

 

پیشگفتار :

          اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای  گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

            به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (1877-1966 م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

            نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی  نیاورده اند .

          با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود   است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و ... در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .

          نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .

          بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی         کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .

          برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .

«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . »  « عماد الدین کاتب اصفهانی »

در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که 25 سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :

« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . 1 »

جغرافیای تاریخی چیست ؟

          جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند 1.

          و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است 2 .

         بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و ... بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .

          وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .

 البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است 3 .

          همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال 22 یا 24 هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .

          به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .

          شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و ... بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و ... ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و ... مخصوص به خود بوده است .

          با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .

          کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت 1 .

          وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف        زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .

          اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر 483 ـ 522 تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .

          ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید 2 .

          زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال 621  چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .

          چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .

          در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد بهآن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده      می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .

          زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال 1266 عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .

          زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و ... ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و ... اهمیت آن صد چندان می شود .

اهداف پژوهش

          نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود 600 سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد )

 

 

پیشینه ی پژوهش

          سه کتاب از سه نویسنده ی مختلف در مورد تاریخ زنجان وجود دارد : 1 ـ تاریخ زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی که تاریخ زنجان را از آغاز تا سال تألیف ( 1365 ) در بر می گیرد . این کتاب شامل 247 صفحه است و بیشتر به مطالب کمی پرداخته و به علت کلی حجم کتاب ، نتوانسته به مطالب جزیی بپردازد

          2 ـ تاریخ زنجان نوشته ی رامین سلطانی ، بیشتر در مورد منابع تحقیق و طارم و بزرگان زنجان تا هجوم مغول را در بر می گیرد .

          3 ـ تاریخ زنجان نوشته ی سید ابراهیم زنجانی ، در مورد رجال زنجان در قرون دوازده ، سیزده و چهارده قمری می باشد .

           همچنین کتاب دیگری به نام بناهای تاریخی و آرامگاهی استان زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی وجود دارد که در آن به بناهای تاریخی و آرامگاهی زنجان و منطقه ، پرداخته شده است .

دیگر، کتاب جغرافیای استان زنجان ، اشاره ای اختصار گونه به جغرافیای این استان دارد .

  گزارش تخلف  |  افزودن به فایل های من | fileseven | تاریخ ارسال : 10 /12 /1392

  design46 گفته :

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.