امتیاز : 8

طرح پژوهشي بررسي اوزان نوحه ها 

نوحه به معني اخص كلمه به اشعاري گفته مي شود كه در مراسم سوگواري امامان شيعه عليهم السلام با صوت حزين و ناله و زاري خوانده مي شود . سرايندگان اين اشعار اغلب مردمي ساده و بي سواد هستند كه درس شاعري نياموخته اند و ادعاي شاعري هم ندارند و تنها از روي ذوق و سوز دل و عشق و ايمان شعر گفته اند و بهتر است بگوئيم عقده دل گشوده اند . 

شاعر نوحه سراي خوش ذوق وقتي ستم هايي را كه برخاندان پيامبر گرامي (ص) رفته است در نظر مي آورد و برناروائيهايي كه جباران و ستمگران دنياپرست بر اين عزيزان ، بويژه بر سرور ازادگان امام حسين (ع)و اهل بيت و يارانش روا داشته اند مي انديشد چنان دلش به درد مي آيد و جانش آزرده مي شود كه از خود بي خود مي گردد و تاب و تحمل از كف مي دهد و بي اختيار عقده دل مي گشايد و شعر بر لبش مي نشيند و زمزمه كنان در رثاي آنان نوحه مي سرايد . نوحه شعري ساده است و دور از هر تكلف ، و بي آلايش و پاك ، و چه باك اگر اديبانه نباشد .نوحه از دل برميخيزد و لاجرم بر دل مي نشيند . از طرفي اين اشعار امتيازات و ويژگيهايي دارند كه شعر رسمي فارسي با همه عظمتش در مواردي دست نياز به سوي آنها دراز كرده و از آنها بهره برده است .

نوحه ها را از ديدگاه هاي مختلف مثل مضمون ، زبان ، تصوير سازي ، قالب ، قافيه و وزن مي توان بررسي كرد . اما آنچه از همه مهمتر و غني تر و متنوع تر و زيباتر است اوزان نوحه هاست كه ما در اين گفتار به بررسي آنها مي پردازيم . 

سرايندگان نوحه ها گرچه عروض نمي دانند اما از روي ذوق لطيف و سرشار خود تنها اوزان تازه و دلنشين مي آفرينند بلكه شيوه هاي تازه اي نيز در وزن ابداع كرده اند كه هرگز به فكر اديبان و شاعران گذشته هم نرسيده است . اين ويژگيهاي اوزان نوحه ها را مي توان به سه گونه تقسيم كرد :

1. كوتاهي و بلندي مصرع ها .

2. تغيير وزن به اقتضاي مضمون و آهنگ 

3. اوزان نو 

اينك به بررسي اينها مي پردازيم :

1. كوتاهي و بلندي مصرع ها 

در شعر فارسي تمام مصرع هاي يك شعر از نظر طول مساوي هستند في المثل تمام صد و بيست هزار مصرع شا هنامه فردوسي از نظر تعداد هجاها برابرند .بنابراين اگر يك مصرع آن مثل "به نام خداوند جان آفرين " را در نظر بگيريم تمام مصرع هاي ديگر همين تعداد هجارا دارند (البته قالب مستزاد و بحر طويل عاميانه وضعي متفاوت و مخصوص به خود دارد و از طرفي كاربرد آنها بسيار كم بوده است ) . البته مساوي آوردن طول مصرع ها كاريست غير طبيعي ، زيرا طول جمله هاي زبان با هم برابر نيستند و اينكه شاعران ما مجبور بودند به تبعيت از سنت ، مصرع هاي هر شعر را مساوي بياورند كاري نادرست و برخلاف طبيعي و واقعيت زبان است و افتخار بزرگ " نيما يوشيج " در اين است كه سنت رعايت تساوي طول مصرع ها را شكست و اشعارش را به اقتضاي مضمون در مصرع هاي كوتاه و بلند سرود . نيما احتمالا "ايده" كوتاهي و بلند آوردن مصرع ها را بايد از نوحه ها يا اشعار عاميانه و ترانه ها الهام گرفته باشد زيرا در بسياري از اين گونه اشعارعدم تساوي مصرع ها ديده مي شود .

مقصود از كوتاهي و بلندي مصرع ها اينست كه شاعر نظم ميان هجاهاي كوتاه و بلند را حفظ مي كند اما طول مصرع ها را به اقتضاي مضمون با موسيقي و جز اينها كوتاه يا بلند مي آورد في المثل اگر هجاي كوتاه را با علامت "u" و هجاي بلند را با علام "-" نشان بدهيم (1) ممكن است نظم وزن شعري به صورت - u - - (يعني به ترتيب يك هجاي بلند + يك هجاي كوتاه + دو هجاي بلند ) باشد . حال اگر شاعر ، سنت گرا است در هر شعرش تعداد هجاهاي هر مصرع نيز بايد برابر باشد اما شاعر نوپرداز نظم ميان هجاها را همه جا رعايت مي كند ولي طول مصرع هايش به اقتضاي معني و جز آن متغير است . يعني هر يك از مصرع ها از يك يا چند – ن - - تشكيل مي شود و حتي ممكنست مصرعي از يك – u - - هم كوتاهتر باشد يعني يك يا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانكه در اين شعر مي بينيم *

هان كجاست = - u – 

پايتخت اين كج آئين قرن ديوانه ؟ = - u - - / - u - - /- u - - / -

يا شبان روشنش چون روز = - u - - /- u - - / -

روزهاي تنگ و تارش چون شب اندر قعر افسانه 

- u - - / - u - - / - u - - / - u - - / - (2)

(اخوان ثالث)

كوتاهي يا بلندي مصرع ها در نوحه ها به صورت هاي مختلف ديده مي شود ولي اغلب به صورت مستزاد يا مستزاد گونه است ، مثل شعر زير كه نظم هجاهاي آن به صورت - - ن – است :

اي خفته اندر خاك و خون ، بابا علي اكبر

اي شبه پيغمبر

اندرعزايت نوحه گر نالم براي تو 

اي غرقه خون جگر

اي مه لقاء اي غرقه خون ، بهرتو گريانم 

آرام جانم اي علي ، با آه و فغان.... (كاروان كربلا) (3)

يا اين نوحه :

اصغر ز قربانگه ، خونين بدن آمد 

اين مرغ خونين پر، اندرچمن آمد 

اصغر ز ميدان شد روان 

مادر بر او سينه زنان 

دارد بر او آه و فغان 

گريد كه واويلا ، گل پيرهن آمد ...(كاروان كربلا)

يانوحه زير كه نظم آن به صورت - - u u است :

حاضر ز پي دادن جان در ره داور

شد حر دلاور

با ديده گريان به برسط پيمبر

شد حر دلاور

گفتا به شه تشنه جگر حر وفادار

با ناله بسيار

با ديده خونبار ...(آزادگان واقعه كربلا)(4)

يا اين نوحه كه نظم آن به صورت - - u -  است :

شد قتل حيدر ، شد قتل حيدر - - u - / - // - - u - / - /

گريان زمين و اسمان الله اكبر

مولاعلي مولا علي جان پرور جانها علي 

آرامش دلها علي شمس جهان آرا علي 

سرمايه تقوي علي سردفتر معني علي 

آن آيت كبري علي آمد به مسجد 

بنمود آهنگ اذان 

الله اكبر

(مصائب الائمه ) (5 )

 

  گزارش تخلف  |  افزودن به فایل های من | jadidi | تاریخ ارسال : 11 /08 /1393

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.