عنوان : هنر سفالگری

فهرست
مقدمه 3
تعاريف 4
تاريخچه سفال، سراميك و كاشي در جهان 6
تاريخچه سفال وسراميك سازي در ايران 9
تزیینات 23
تزيين برشدار 23
تزيين كنده كاري 23
تزيين قالبي 24
تزيين مشبك 24
تزيين برجسته( افزوده ) 25
تزيين مينياتور 25
تزيين چند رنگ 26
تزيين تحريري يا كتيبه اي 27
رنگ هاي پاشيده 27
خواباندن، ورز دادن و هوا دادن گل 28
وسايل و تجهيزات مورد نياز براي آماده سازي مواد اوليه 35
ابزار، وسايل و ماشين آلات براي شكل دهي بدنه و توليد محصول 37
آماده كردن لعاب و لعاب كاري 49
تزيين با لعاب (نقاشي زير رنگي و رورنگي) 49
لعاب يكرنگ 50
لعاب سلادن 50
لعاب آبي لاجوردي و آبي فيروزه اي 50
لعاب مينايي يا هفت رنگ 51
لعاب زرين فام يا طلايي 52
نقاشي زير لعاب شيشه 52
نگاه كلي 53
ويژگي هاي توليدات سفال و سراميك مناطق مختلف ايران 54
لالجين همدان 54
اصفهان و شهرضا 54
منابع 56
تصاویر 57

تعاريف
لغت «سفال» (Pottery) كه امروزه به هر مصنوع ساخته شده از هر نوع خاكي هم قابل اطلاق است، از لحاظ فني عبارت است ازآن دسته از آثار، اشياء، ظروف و محصولاتي كه با «خاك هاي ثانويه» كه شاخص ترين آن «خاك رس» است، ساخته مي شود.
واژه «سراميك» (Ceramic) كه مشتق از كلمه «كراموس» (Keramos) يوناني است از لحاظ معنا «لوله اي از گل پخته» را مفهوم مي سازد و از نظر فني عبارت است از كليه فرآورده هايي كه با «خاك هاي اوليه» كه شاخص ترين آن «خاك كائولين» يا «خاك سفيد» است، ساخته مي شود.
به هر حال سفالگري يكي از قديمي ترين صنايع بشري است و جالب آن است كه بدانيم، سفال در واقع حاصل استفاده از «چهارعنصر» يا «عوامل اربعه» يعني آب، خاك، باد وآتش است و در تمامي تمدن هاي شناخته شده جهان، سفال يكي از صنايع، حرفه ها و هنرهاي مطرح و سفالگري عرصه اي براي بروز خلاقيت هنري گروهي از صنعتگران و هنرمندان آن بوده است.
امروزه سفال، سراميك و كاشي، جزيي از دانش وسيع و گسترده سراميك است و در تمامي كشورهاي جهان از پايگاه و منزلت مناسبي برخورداراست.
 
تاريخچه سفال، سراميك و كاشي در جهان
به اعتقاد برخي از پژوهشگران و به پشتوانه ظروف و نمونه هاي به دست آمده از كاوش هاي باستان شناسي، زادگاه سفالگري، ايران بوده و از اين كشور به ديگر نقاط جهان راه يافته است. نمونه هاي به دست آمده توسط «رمان گيرشمن» - باستان شناس معروع فرانسوي- در حفريات بختياري كه مربوط به ده هزار سال ق.م. است قدمت سفالگري در كشورمان را مشخص مي سازد. اشياء مذكور تماماٌ بدون استفاده از چرخ سفالگري ساخته شده و بررسي ها نشان مي دهد كه در آن زمان، سفال سازان از كوره پخت سفال نيز بي اطلاع بوده اند و احتمالاً ظروف گلين توليدي را كنار همان آتشي كه براي پخت گوشت شكار مهيا مي كردند، مي پختند. به هر حال سفال، سراميك و كاشي كه امروزه يكي از مصالح ضروري ساختمان نيز مي باشد، از هزاران سال پيش به صورت ابتدايي وحتي بدون استفاده از كوره پخت تهيه مي شده است.
در 6000سال ق.م. نخستين نشانه پيدايش كوره پخت در سفال سازي ديده مي شود چرا كه، ظروف سفاليني كه از آن دوره باقيمانده تا حدودي «آتش خوار»است.
چرخ سفالگري هم يكي از قديمي ترين ماشين هايي است كه بشر شناخته است و آثار و مدارك نشان مي دهد، اولين چرخ سفالگري در مصر باستان ساخته شده است. قدمت چرخ سفالگري چيني نيزبه چندين هزار سال پيش مي رسد. چنان كه ايراني ها و يونانيان نيز چرخ سفالگري را قبل از ميلاد مورد استفاده قرار مي دادند.
در روزگاران گذشته، سفال، سراميك وكاشي بيشتر براي تزيين معابد، آرامگاه ها، خانه ها، پياده روها، كليساها وشهرها به كار برده مي شد. مقبره «ملكه سبا» در شهر«اور» (Aure) از شهرهاي سومر با سفالينه ها و سراميك هايي به شكل برگ كه با طلا و صدف زينت يافته بود، ساخته شده است و از نخستين ثراره ق. م. تا سده شانزدهم ميلادي در مكزيك باستان و آمريكايي مركزي، اين نوع سفال وسراميك تزييني در سطح مجسمه ها، زينت آلات و جواهرات با تكه هايي از طلا ونقره به كار برده   مي شده است.
مصري ها هم زمان با فرهنگ سومري ها، ديوار معابد وستون ها را با اين نوع سراميك وشيشه و سنگ هاي نميه قيمتي تزيين مي كردند و در حدود 300 سال ق.م.، يوناني ها براي اولين بار متوجه شدند كه اگر سراميك در اندازه هاي كوچك ساخته شود، مقاومتش بيشتر مي شود.
در قرن هاي بعد يوناني ها و رومي ها استفاده بيشتري از سراميك كرده و آن را براي ساختن ديوارها، فرش كف ويلاها، تزيين چشمه ها، پياده روها وميادين به كار بردند. اندازه هاي سراميك، چهارگوش هاي كوچك و رنگ هاي آن سياه، سفيد، قرمز و سبز بود.
سال هاي اوج سراميك مربوط به دوره اوليه مسيحيت در ايتالياي جنوبي است كه مقارن با دوره بيزانس بود. مسيحيان اوليه، ديوارهاي سرداب ها را با سراميك تزيين مي كردند ودر زمان «امپراتوركنستانتين» هنر سراميك سازي و طراحي آن از سرداب ها به زينت ديوارهاي كليساهاي كوچك و كليساهاي جامع رسيد.
عامل روحانيت دين مسيح، هنر سراميك سازي را تغييرداد و طرح هاي جهاني آن روزگار جاي خود را به طرح هاي مذهبي داد وسراميك ها طوري طراحي مي شد كه ازروي اين طرح ها، موعظه هاي مذهبي به وسيله ديوار به بي سوادان ارائه و آموخته مي شد.
هنرمندان سراميست در آن زمان از قسطيطنيه به شهرهاي ديگر فرستاده مي شدند كه داخل كليساها را با سراميك تزيين كنند. آنها همراه با سراميك از گوهرهاي درخشان و شيشه هم استفاده    مي كردند. بنابراين در اين دوره از تاريخ، بشر شيشه را شناخت و اين شناسايي مقدمه توليد سراميك هايي با لعاب شيشه اي بود.
درسده هاي چهارم تاششم بعد از ميلاد، هنر سراميك سازي به حد اعلاي اوج خود رسيد و شهرهاي ونيز، رم و قسطنطنيه، مراكز بزرگ و عمده اين هنر شد وبهترين نمونه هاي آن هم اكنون در «مسجد اياصوفيه» در استانبول موجود است.
درآغاز قرن دهم ميلادي، طرح و نقش و مضامين سراميكها، ناشي از موضوعات مذهبي بود. در قرن چهارم ميلادي و بعد ازدوره رنسانس، دوران زوال سراميك سازي آغاز و براي قرن ها ادامه پيدا   مي كند. در اين سال ها، هنرمندان سراميك ساز كه از اهميت كار نقاشان دوره رنسانس مطلع بودند، با تلاش فراوان سراميك ها را به گونه اي طراحي و ارائه مي كردند كه بيننده به اشتباه مي افتاد و ترديد مي كرد كه طرح روبه رو نقاشي با رنگ روغن است يا سراميك و به اين ترتيب تابلوهاي نقاشان آن زمان را روي سراميك ارائه مي دادند.
پس از سال ها با تغيير وضع اقتصادي، به دليل آنكه مصالح، طراحي ونصب سراميك، گران بود، نقاشي با آب و رنگ روي ديوار گچي در معماري، جانشين سراميك شد وهنرسراميك سازي بخصوص در شهر فلورانس ادامه پيدا كرد.
ايتاليا در اواسط سده نوزدهم ميلادي، شاهد احياي هنر سراميك سازي بود و سراميك سازان، در نما و دكوراسيون ديوارها سراميك را مورد استفاده قرار دادند ولي جنگ دوم جهاني باعث شد كه تكنيك قديمي و باستاني تهيه مصالح از بين برود كه بخصوص اين تغيير در آمريكا بيشتر مشاهده مي شود.
پس از جنگ جهاني دوم، سراميك سازان، سبك جديد سراميك سازي را با روش باستاني آميختندو اين هنر را با صحيح ترين شكل ارائه كردند. اين زمان كه پايان دوره باستاني سراميك بود، صنعت جديدتري توسعه پيدا كرد و سراميك جزء لوازم ضروري ساختمان ها و تزيين داخلي آنها شد. با توسعه اين هنر، اجزاء و مصالح تهيه سراميك تكامل يافت وانواع سراميك ها مانند لوازم داخلي حمام، آشپزخانه، سراميك براي مفروش كردن كف ها و پوشش ديوارها در چهارگوش هاي مربع و مستطيل و حتي چند ضلعي هاي بزرگ و كوچك با رنگ ها و طرح هاي مختلف تهيه شد. در حال حاضر نيز سفال و سراميك سازي از اهميت و اعتبار خاصي در كارهاي صنعتي و ساختماني و حتي توليد ظروف، اشياء  ومحصولات مصرفي و تزييني برخوردار است و هنرمندان زيادي در سراسر جهان انواع ظروف و فرآورده هاي گوناگون را با صرف وقت و دقت فراوان با كيفيتي مطلوب و به گونه اي هنري عرضه مي دارند كه مورد توجه و عنايت ويژه هنردوستان است.
از ميان كشورهاي آسيايي بجز ايران، ممالكي مانند ژاپن، چين، هند، تايلند، اندونزي، كره جنوبي و مالزي و دربين ممالك اروپايي ، فرانسه، ايتاليا، آلمان و انگليس شاخص ترين آثار سفالي و سراميكي را توليد و عرضه مي دارند. ضمن آنكه هنر سفالگري در بسياري از كشورهاي آفريقايي و قاره اقيانوسيه و نيز درميان ممالكي همچون ايالات متحده آمريكا و كانادا از جايگاه و اعتبار خاصي برخوردار است.

تاريخچه سفال وسراميك سازي در ايران:
همان طور كه ذكر شد، زادگاه سفال سازي، ايران است واولين سفالينه هايي كه مربوط به حدود 10.000 سال ق.م. است،مؤيد پيشينه اين «هنر- صنعت» است. ضمن آنكه برخي از نمونه هاي كاشي كه در كاوش هاي باستان شناسي به دست آمده و مربوط به 14.000 سال پيش است، قدمت سفال و سراميك سازي در ايران را به 12.000سال ق.م. مي رساند.
ترديدي نيست كه نخستين سفالينه ها صرفاٌ به وسيله دست و بدون استفاده از چرخ سفالگري، لعاب و حتي كوره پخت توليد و عرضه مي شد و نمونه هاي به دست آمده حاكي از آن است كه اين گونه محصولات، به تقليد از سبدهايي كه با تركه درختان مي بافتند، ساخته شده و در بسياري موارد، سبد به صورت قالبي براي ساختن ظروف سفالين به كار مي رفته است.
ظروف سفالين منقوش و غير منقوش متعددي كه از نقاط مختلف ايران به دست آمده، نشان     مي دهدكه اين هنر در دوره پيش از تاريخ ايران، طرف توجه فوق العاده مردم كشورمان بوده و تعداد زيادي از آثار سفالين مربوط به دوران پيش از تاريخ در قبرهاي مردگان دفن شده است، زيرا مردم آن زمان عقيده داشتند كه پس از مرگ، احتياجات مادي آنها در دنياي ديگر ادامه خواهد يافت وهنگام به خاك سپردن آنان خوراكي ها وآشاميدني هاي مورد نيازشان را براي آخرين بار در ظروف سفالي ريخته و در كنار آنها قرار مي دادند.
صحبنظران اعتقاد دارند كه شروع كشاورزي و استقرار انسانها در مكاني خاص كه در «دوره نوسنگي» صورت پذيرفته در توليد و ساخت سفال تأثير بسزايي داشته است و  نمونه هايي كه از منطقه «گنج دره» و نيز غارهاي «كمربند» و «هوتو» در نزديكي بهشهر به دست آمده مؤيد و جود سفالگري در ايران در حدود 8000سال ق.م. است.
پيدايش كوره پخت در 6000سال ق.م. دگرگوني كيفي قابل ملاحظه اي در محصولات سفالي ايران و ديگر مناطق جهان برجاي گذاشت و موجبات رونق تدريجي اين صنعت را فراهم آورد.
صنعت سفال سازی در حدود هزاره پنجم ق.م. باز هم از نظر كيفي وفني ترقي كرد. ظروفي كه در «سيالك» (سيلك) –كاشان- و همچنين در «شوش» به دست آمده قرمز رنگ و داراي لكه هاي دودي وسياه است و حتي در مواردي خطوط عمودي و افقي مانند سبد بافي روي آنها ديده شده است. ضمن آنكه جداره داخلي اين ظروف ماده اي شبيه لعاب دارد. به طور خلاصه مي توان گفت: سفال سازي به عنوان يك صنعت يا حرفه در 4700سال ق.م. در ايران آغاز شده است و در همان تاريخ در دره هاي «دجله» و «فرات» و «سند» نيز معمول بوده است.
بدون ترديد، اختراع چرخ سفاگري ساده و استفاده از آن در شكل بخشيدن به ظروف سفالين- كه به حدود هزاره چهارم ق.م. مربوط مي شود- تحولي جديد در صنعت سفال سازي به وجود آورد و باعث شد تا محصولات از نظر شكل، متنوع تر و از لحاظ ساخت، ظريف تر گشته و ميزان توليد نيز افزايش يابد.
در اواسط هزاره سوم ق.م. نمونه هايي از سفال هاي توليدي در شوش به دست آمده كه يقيقناًٌ با چرخ هاي سفالگري كاملي توليد و در حرارتي مناسب- حدود 1000درجه سانتيگراد- پخته شده است. افزون بر اين، نمونه هايي از ظروف سفالين نقش دار دوره مورد اشاره در نقاط مختلف ايران نظير سيالك، لرستان، تپه حسنلو (آذربايجان)، تپه حصار(دامغان)، اسماعيل آباد (قزوين) و تخت جمشيد كشف شده كه زيباترين اشياء جهان در زمينه سفال سازي محسوب مي شود و به خوبي مهارت استادكاران آن زمان را بازگو مي كند.
اين سفال ها كه اغلب داراي رنگ قرمز آجري است و نقوشي سياه رنگ دارد، از زيباترين اشياء سفالين پيش از تاريخ محسوب مي شود. نقوشي كه روي اين ظروف به كار رفته، اگر چه داراي جنبه  تزييني است، اما ظاهراً براي سازندگان ظروف و كساني كه آنها را مورد استفاده قرار مي دادند داراي ارزشي بيش از اين بوده است و بيشتر حكم وسيله اي را داشته تا با كمك آن جنبه ها و جهات مختلف زندگي خويش ار به نمايش بگذارند وبيم ها، اميدها، آرزوها، و آرمانهاي خويش را تجسم بخشند. در پي اختراع چرخ هاي سفالگري اوليه كه شرح آن گذشت، دركوره هاي ابتدايي نيز كه به طور عمده شامل يك گودال و دو مجرا براي ورود و خروج هوا بود، تغييراتي به وجود آمد و در آنها محلي براي آتشدان ومحفظه اي  براي قرار دادن ظروف سفالي كه به وسيله شبكه اي آجري از هم منفك مي شد، پيش بيني شد كه كوره هاي جديد امكان پخت بهتر و طبعاً كيفيت مناسب تر فرآورده هاي سفالين را فراهم آورد.
از ويژگي هاي سفالينه هاي پيش از تاريخ ايران توجه سفال سازان به استفاده از طرح ها و نقوش واقعي در آثار است وآنها تلاش مي كردند تا نقوش حيوانات و پرندگان نظيرمار، روباه، قوچ، لك لك و ... را بر روي بدنه سفالينه پديد آورند و البته گاه پاي حيوان يا شاخ حيواني بلند ترو كشيده تر از اندازه واقعي او- به گونه اي كه در سفالينه هاي به دست آمده از شوش مشاهده مي شود- تصوير شده است.
در حدود 1500 سال ق.م. به علت گسترش فلزكاري و تهيه انواع ظروف از فلز، ساخت ظروف سفالين تا حدودي از رونق و رواج پيشين افتاد اما در اوايل هزاره اول ق. م. بهترين نمونه كاشي هاي ايراني توليد مي شد كه كاشي هاي دروازه معروف «ايشتارد بابل» كه هم اكنون در «موزه برلن» موجود است، از آن جمله است.
در همين زمان هنر كاشي كاري در شوش و نواحي غربي و مركزي ايران رواج داشته و در تزيينات ديوارهاي «كاخ هگمتانه» كاشي هاي الوان به سبك دروازه ايشتارد بابل به كار رفته است.
نكته جالب در خصوص كاربرد سفال در دوران پيش از تاريخ كشورمان، استفاده از آن به عنوان مهر براي مراقبت از كالا واحراز هويت مالك آن است كه در اين رابطه مهرهاي جالب و كوچك سفالي كه به طور عمده با طرح ها ونقوش نباتي و حيواني وگاه انساني به صورت هندسي و بسيار ساده همراه بوده است توليد شده و نمونه هاي متعددي از آن در مراكز تمدني ايران پيش از تاريخ- نظير آنچه كه در هند هم ديده شده است- به دست آمده است. طي حفريات انجام شده در «زيگورات چغازنبيل» نمونه هاي متعددي از انواع كاشي ها و آجرهاي لعاب دار- به رنگ هاي سفيد، آبي و سبز- به همراه تعدادي از پيكرهاي كوچك سفالي به دست آمده كه خود نشان دهنده رونق توليد آجرهاي لعاب دار و رواج سفالگري در دوره تمدن عيلامي دارد.
آنچه كه مسلم است در حدود 1000سال ق.م. سفال سازان با فن لعاب كاري ظروف آشنايي پيدا كرده بودند، به طوري كه كاسه لعاب داري كه درشوش به دست آمده و متعلق به 1000سال ق.م. است را مي توان درزمره نخستين نشانه هاي صنعت لعب كاري دانست.
منطقه سيلك كاشان در زمره مهم ترين مراكز سفال سازي طي هزاره هاي پنجم تا اول ق.م. بوده است وآثار و نمونه هاي متعددي از انواع سفالينه هاي منطقه مذكور كه به هزاره هاي پنجم ، چهارم، سوم، دوم و نخست ق.م. مربوط مي شود به دست آمده كه هم اكنون در موز ههاي بزرگ دنيا از جمله در موزه ايران باستان تهران موجود است، اما از جمله سفالينه هاي زيبا و جالب مربوط به هزاره اول ق.م. منطقه سيلك را بايد به «ظروف تدفيني» مربوط دانست. اين ظروف كه البته نمونه هايي از آن در ديگر مراكز سفالگري هم عصر با سيلك چون «گيان» در نهاوند، «خورين» در قزوين، «حسنلو» دراروميه و ...كشف شده، دراراي لوله اي بلند شبيه به منقار پرندگان و نقوش حيواني همراه با نقش خورشيد به رنگ قهوه اي تيره وآجري است. صاحبنظران گفته اند ظروف مذكور به هنگام مراسم تدفين مورد استفاده قرار مي گرفته و از طريق لوله بلند ومنقاري شكل آن مايع يا محلول خاصي كه از نظر آنها مقدس بوده است،به گوش هاي مرده چكانده مي شده است.
از نمونه هاي جالب سفالينه هاي پيش از تاريخ ايران بايد به سفالينه هايي كه به شكل حيواناتي نظير گاو كوهان دار وگوزن ساخته شده، اشاره داشت كه طي حفرياتي در مناطقي نظير«مارليك» در استان گيلان و «كلاردشت» دراستان مازنداران به دست آمده است. در برخي از آثار بدن حيوا ن طوري طراحي شده كه مايع از آن عبور كند وامكان نوشيدن داشته باشد، از اين ظروف كه بعدها در دوره هاي ماد وهخامنشي با بهره گيري از فلز هم ساخته مي شود با نام «ريتون» يا دشده و گفته شده ايرانيان باستان بر اين عقيده بودند كه نوشيدن از ظرف يا جامي كه به شكل حيواني قوي و نيرومند است موجب قوي تر و نيرومندتر شدن نوشنده مي شود.
صاحبنظران در نوشته هاي خود اظهاركرده اند كه سفالسازي در دوره مادها- 700تا 550 ق.م. ازرونق برخوردار بوده است ولي متأسفانه جز ظروف سفالين محدودي كه در اكتشافات تپه هگمتانه و نيز در «تپه نوشيجان» در ملاير به دست آمده، آثار ديگري كشف نشده ومدارك مستندي در دست نيست و تحقيقات جامعي هم صورت نپذيرفته است.

• تاثیر شخصیت پدر ومادر بر فرزندان
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس معادلات دیفرانسیل نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس روش های محاسبات عددی,محاسبات عددی نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی عمومی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی 2,ریاضی عمومی 2,ریاضی کاربردی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس شیمی عمومی 1,شیمی1 نيمسال اول 93-92