پيشگفتار

آثار معماري كه تا كنون توسط باستانشناسان ايراني و خارجي در نقاط مختلف شناسايي شده مويد عظمت و شكوه معماري ايران در ادوار مختلف است. در فرهنگ معماري يك جامعه دو مسئله عمده همواره مورد نظر بوده: يكي بافت شهري و ديگري ساختمانهاي عمومي و شخصي، كه هر دو شديداً داراي جنبه‌هاي قومي- اجتماعي هستند. از آنجا كه هنر معماري همواره مهمترين و ارزنده‌ترين مظهر قدرت حكومتها بوده، مي‌توان گفت يادگاري معماري اين سرزمين اسنادي گرانبها و پر ارزش است كه نشان دهنده قرنها تكامل و ذوق و انديشه هنري مردم اين سرزمين از دورترين ازمنه تاريخ مي‌باشد. معماري ايران در سير تكامل خود از تجارب گذشتگان بهره‌مند شده و از تداومي بي‌نظير برخوردار است. به دنبال اين تكامل و پيوستگي كه از ويژگيهاي معماري سنتي ما ايرانيان است، معماران چيره‌دست ايراني بخوبي توانسته‌اند آثار بسيار ارزشمندي كه وابستگي كامل به زندگي دارد به وجود بياورند.

بدون شك يكي از راههاي شناسايي اينر هنر ارزنده ايران، مطالعه و تحقيق درگذشته اين هنر است. بي‌ترديد تاريخ معماري ايران بدون در نظر گرفتن پيشينه معماري ايران قبل از اسلام و اوايل اسلام، تنها نشان دهنده از هم گسيختگي و بي‌توجهي به هنر معماري اين سرزمين است. به همين دليل، با نگرشي كوتاه و اجمالي به معماري قبل از دوره سلجوقيان به موضوع اصلي مي‌پردازيم. در اين نگرش كوتاه، قصد وارد شدن در تحقيقات عميق را نداريم. زيرا در سرزمين ما آثار معماري فراواني از دوران باستان و اوايل اسلام به جاي مانده كه پرداختن به هر يك از اين آثار- كه مايه افتخار هنر معماري ما ايرانيان است- نياز به مطالعه و تحقيق فراوان دارد.

در اين بررسي، ويژگيهاي معماري، عناصر معماري و تكنيكي، تاثير معماري قبل از اسلام، بويژه دوره ساساني، نقشه و سبك و شيوه ساختماني آثار، نقش تزيينات و عناصر تزييني (كاشيكاري، آجركاري، خطوط، كتيبه‌ها، گچبري، و فرسكوسازي)، مواد ساختماني، و ديگر جزئيات هنر معماري به تفصيل مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گرفته است.

بررسي هنر معماري اين دوره، از معماري مساجد آغاز مي‌شود، زيرا مسجد كه اولين پايگاه و مركز تجمع مسلمانان بوده، در نظر مسلمان خانه خدا و محل عبادت است و، به همين دليل، در تمامي ادوار مختلف اسلامي و در تمام سرزمينهاي اسلامي بناي آن اهميت فراوان دارد. و سپس معماري مناره‌ها، مدارس، كاروانسراها، برجهاي مقبره‌اي يا آرامگاه‌ها، و مختصري از شهرسازي مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در بررسي هر يك از انواع اين معماري ضمن ذكر علل به وجود آمدن و كاربرد آنها، با ارائه شواهدي از آثار به جاي مانده از اين دوره، سعي شده تا شناخت كاملي از هنر معماري دوره سلجوقي به هنر دوستان و علاقه‌مندان به هنر معماري عرضه شود. آثار معماري مورد مطالعه اكثراً در داخل ايران قرار دارند؛ با توجه به محدوده ايران در زمان سلجوقيان- كه شامل ناحيه وسيعتري بود- چند نمونه از شاهكارهاي هنر معماري اين دوره اكنون در خارج از مرزهاي سياسي ايران واقع شده‌اند. اميد است اين كتاب بتواند دوره‌اي از تاريخ هنر معماري اسلامي ميهن عزيزمان را به دوستاران هنر معماري ايران بشناساند.

بناهاي دوره سلجوقي

بناهاي تاريخي زمان سلجوقيان كه تاكنون به جاي مانده اغلب جنبه مذهبي دارند و از آثار موجود اين دوره چنين استنباط مي‌شود كه سلجوقيان ساختن مساجد، مدارس و مقبره‌ها را بر ديگر بناها ترجيح داده‌اند. زيرا از بناي خاكها، خانه‌ها، و ديگر آثار معماري اين دوره اطلاع زيادي در دست نيست. تنها در سالهاي اخير در اثر كاوشهاي علمي كه در بعضي از نواحي ايران به عمل آمده چند نمونه از اين نوع معماري سلجوقي كشف شده است كه از بقاياي مختصر آن مي‌توان تصويري از اين نوع معماري در ذهن ايجاد كرد. با نگرشي كوتاه به آثار معماري اين دوره ايران، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه كوشش سلجوقيان بيشتر در به وجود آوردن بناي ساختمانهاي از نوع مسجد متمركز گرديده است و براي رسيدن به اين هدف با استفاده از عناصر معماري ساساني (گنبد، ايوان، حياط) و اسلوب ساختمانهاي طاقدار و ديگر روشهاي مختلف توانسته‌اند خاصيت و كيفيت دقيقي به معماري اين دوره ايران ببخشند و در نتيجه معماري شكل مشخص ايراني به خود گرفته، طرح حياط چهار ايواني با رواقهاي اطراف آن اساس معماري سلجوقيان را در بناهاي مذهبي و غيرمذهبي تشكيل داده است.

الف) بناهاي مذهبي

1- مساجد

در نيمه دوم قرن پنجم هجري، هنر معماري ايران به درجه كمال و شكوفايي خود رسيد و صفات خاص اين دوره با قدرت سياسي و شور مذهبي آن در معماري و بناي مساجد كه در‌انگيزترين آثار معماري اسلامي به شمار مي‌رود تجلي يافت، و معماران زمان سلجوقي با استفاده از فرمهاي زمان ساساني و مهارت در به كار بردن آنها به عوامل و عناصري كه بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا كرد دست يافتند، و سبك معماري چهار ايواني در بناهاي مذهبي، بخصوص در مساجد اين زمان متداول شد و بيشتر ابنيه ايران بر محور معماري چهارايواني ساخته شدند. اين سبك معماري نه تنها در ايران بلكه در بيشتر سرزمينهاي اسلامي تحت سلطه سلجوقيان رواج يافت و، در نتيجه، مساجد بزرگي با اين طرز معماري در كشورهاي اسلامي ساخته شد. با يك نظر اجمالي به مساجد مهم ايران كه بعد از دوره سلجوقيان احداث شده است، بخوبي مي‌توان ديد كه طرح مزبور تا چه اندازه سرمشق و نمونه عمومي مساجد در ادوار بعدي گرديده است، به طوري كه هم اكنون نيز پيروي از شيوه مزبور ادامه دارد. با در نظر گرفتن اينكه ادامه اين شيوه معماري، بعد از دوره سلجوقيان بيانگر همان ويژگي معماري ايران است كه از تداوم بي‌نظيري برخوردار مي‌باشد. مي‌توان گفت معماري ايران در سير تحولي خود در هر دوره، از تجارب گذشتگان سود جسته و با تكامل آن توانسته است آثار با ارزشي خلق كند كه امروزه مايه مباهات ما ايرانيان است. نقشه و طرح كلي مساجد، در شكل كامل خود، در اين دوره داراي خصوصيات ذيل است:

«در ابتداي محور طولي بنا، سر در ايوان قرار دارد كه در جلو آن صحن باز واقع است. طاقنماهاي دور صحن به چهار ايوان ختم مي‌شوند كه دو ايوان در محور طولي و دو ايوان در محور عرضي قرار دارند و شبستانها در پشت طاقنماها واقعند؛ ايوان اصلي در محور طولي مسجد و روبروي ايوان ورودي، كه سوي ديگر صحن است قرار دارد، و به شبستان مربع شكلي باز مي‌شود كه گنبد دارد و در ديوار جنوبي آن، در انتهاي محور طولي مسجد، محراب واقع است.» مهمترين مساجد دوره سلجوقي كه همه اين عوامل را دارند عبارتند از: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسيان، مسجد جامع گلپايگان، و مسجد جامع قزوين.

مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان، نمونه كامل‌ترين مسجد چهار ايواني دوره سلجوقي و يكي از زيباترين بناهايي است كه مجموعه كاملي از تزيينات دوران اسلامي ايران را داراست. «اين مسجد در عهد سلجوقي و به دستور ملكشاه سلجوقي در محل مسجد قديمي ساخته شد كه در دوره‌هاي بعد بارها تغييراتي در ان داده‌اند و مسجد توسعه يافته، ملحقاتي چند نيز به آن افزوده شده است. از مسجد قديمي اثري به جا نمانده است اما به گفته مورخين و سياحاني چون ابن حوقل، مقدسي، مافروخي، و ناصر خسرو كه آن را ديده و در كتابهايشان ذكر كرده‌اند مسجد داراي فرمي ساده و شامل صحن بزرگ و رواقهاي متعدد بوده است». با بررسيها و خاكبرداريهايي كه در سالهاي اخير در بعضي از قسمتهاي اين مسجد جامع كنوني كه در حقيقت مجموعه‌اي از شيوه‌هاي معماري و آثار هنري دوره‌هاي بعد از اسلام تاريخ ايران است شامل قسمتهايي مي‌باشد كه بررسي و مطالعه آن گوياي تحولات معماري دوره‌هاي اسلامي ايران در مدت هزار سال اخير است. لذا سعي مي‌شود اجمالاً به بررسي بعضي از قسمتهاي اين مجموعه نفيس پرداخته شود.

كلياتي درباره معماري دوره سلجوقيان

در اين فصل، كوشش شده تا ويژگيهاي عمده معماري و عناصر تشكيل دهنده آن در دوره سلجوقي مورد بحث و تجزيه و تحليل نهايي قرار گيرد. بدين منظور با همكاري آقاي پرفسور يلمازانگه، استاد دانشگاه هنر و معماري قونيه تركيه، اين بررسي را در تقسيمات زير انجام مي‌دهيم.

1- معماري ويژگيهاي بناهاي چهار ايواني.

2- تزيينات، شامل: كاربرد آجر، كاشيكاري، گچبري، و مقرنس‌كاري.

3- خصوصيات معماري مقبره‌ها و آرامگاهها.

در آخر اين بحث، عوامل و عناصر به وجود آورنده بناي مقبره‌ها و تزيينات آنها جداگانه مورد بحث و گفتگو قرار مي‌گيرد. علت جدايي اين فصل از ديگر فصول، وجود سبكها و طرحهاي مختلفي است كه در ساخت بناي اين مقبره‌ها به كار برده شده است، در نتيجه هر كدام ويژگي خاصي را عرضه مي‌دارند. به علاوه پراكندگي اين مقبره‌ها در مناطق مختلف كشورمان و وجود چند نمونه از آنها در خارج از مرزهاي كنوني ايران موجب اين بررسي جداگانه شد، زيرا نوآوري در معماري هر كدام از اين مقبره‌ها نشان‌دهنده تحول عظيم معماري اين دوره از تاريخ هنر معماري اسلامي ايران نيز مي‌باشد.

• تاثیر شخصیت پدر ومادر بر فرزندان
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس معادلات دیفرانسیل نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس روش های محاسبات عددی,محاسبات عددی نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی عمومی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی 2,ریاضی عمومی 2,ریاضی کاربردی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس شیمی عمومی 1,شیمی1 نيمسال اول 93-92