معماري گنبد سلطانيه در گذرگاه هنر

فهرست

مزار سلطان محمد خدابنده
تفضيل بناي گنبد عظيم سلطانيه
« نكاتي چند در مورد سلطانيه »
گنبد سلطانيه پس از گنبد مسجد جامع مريم مقدس
مقبره اولجاتيو
اندازه آرامگاه اولجاتيو
اوضاع جغرافيائي شهر سلطانيه
‌موقعيت
‌فعاليتهاي اقتصادي
مطالعات جمعيتي
بررسي سلطانيه در متون تاريخي و سفرنامه
نفايس الفنون في عرايس العيون
تاريخ گزيده
سفرنامه فريزر
سلطانيه شهـرفلك زده
تاريخ مغول
غازان خان
خلاصه اي درباره حفاري در گنبد سلطانيه
تراشه هاي بعدي عبارتند از
شناسايي كفها در گنبد سلطانيه
سقاخانه
پيشينه تاريخ منطقه سلطانيه
سلطانيه به نام نيز آگامپي و شروياز معروف بوده است
وجه تسميه سلطانيه
ارگ سلطنتي سلطانيه
دارالضيافه
گنبدسلطانيه
عملكرد و فلسفه وجودي گنبد سلطانيه
جالبترين پديده اينكه
توصيف هاي عمومي بنا
نتيجه اينكه
مختصات معماري گنبد سلطانيه
اشاره مختصري به فضاهاي جانبي
ورودي گنبد سلطانيه
جرزهاي هشتگانه
فضاي گنبدخانه
تربت خانه
سردابه
مناره
ارتباطات در گنبد سلطانيه
طبقات موجود در گنبد سلطانيظظ
پلان راه پله مدور بوده
تزئينات در گنبد سلطانيه
تزئينات آجري
تزئينات گچبري
كتيبه ها
كاشيكاري
تزئينات رنگ و نقاشي
تزئينات سنگي
تزئينات چوبي
اجراي تزئينات با آجرهاي تزئيني
آجركاري تزئيني
تزئينات تلفيق آجر با كاشي
تزئينات گچي حكاكي
تزئينات گچي نقاري
تزئنات گچي الحاقي
تزئينات گچي وصله اي
تزئينات گچي استامپي
جذاب ترين پديده در گنبد سلطانيه
تزئينات رنگ و نقاشي
تزئينات سنگي
بررسي ايستايي در گنبد سلطانيه
بررسي پي سازي در گنبد سلطانيه
مقاومت مصالح
علل ويراني بناي سلطانيه
بررسي كتيبه هاي گنبد سلطانيه
بررسي كتيبه هاي سلطانيه
كتيبه هاي دوره نخست
ايوان جنوب شرقي
ايوان جنوبي
ايوان جنوب غربي
ايوان غربي
ايوان شمال غربي
ايوان شمالي
ايون شمال شرقي
بررسي كتيبه هاي دوره دوم
نتيجه
علايم حجاران درسلطانيه
منابع ومآخذ


مقدمه :
مزار سلطان محمد خدابنده ( 17- 1204 ميلادي ) در سلطانيه , بنايي با گنبد عظيم و محوطه اي كوچك براي مزار . اين بنا داراي پوشش دو لايه است ولي خاصيت عيني گنبد آن طور است كه ارتفاع گنبد خيلي كمتر از آنچه كه هست به نظر مي رسد .
ساختمان اصلي به صورت هشت گوش بوده در زاويه ها مناره برج مانند زيبائي بنا شده است . د رمورد ساختمانهاي متفرقه اين دوره مي توان از نوشته هاي جهانگرداني چون ماركوپولو يلهم و روبروك و ابن بطوطه كمك گرفت .
   در نوشته اين جهانگردان بناهائي با عظمت و افسانه وار وصف شده است كه هنرمندان غرب توانسته اند با تجسم آن زيباترين آثار نقاشي و ادبي را بيافرينند .
( هنر اسلامي نوشته كارل , جي . دوري ترجمه رضا بصيري ص . 172 . )
  مقبره اولجاتيو در سالطانيه متعلق به 705-713 هجري قمري را مي توان نمونه كاملي از ساختمان با گنبد تركيم دانست. اين بنا فقط در مدت 9 سال ساخته شده و داراي ميفيت و خصوصيات تحسين آميزي است . اين بنا از يك هشت وجهي كه قطر داخلي آن قريب 26 متر و فاصله دو وجه خارجي 42متر تكيل شده است. بر روي اين هشت وجهي در بالا ,گنبدي به شكل چمانه بر روي مقطع دايره اي شكل كه قطر آن تقريبا همان 26 متر است قرار گرفته , نوك گنبد تا كف زمين 50 متر ارتفاع دارد اين گنبد بر روي ساقه اي مرتفع با ابهت خاص برافراشته شده است .
در بناي گنبد سلطانيه يك روش ساختماني سرا پا آجري كه در نتيجه از نظر ايستايي بافت روشن و مشخص را تشكيل ميدهد اجرا شده است. نقشه داخلي گنبد نيز يك هشت وجهي منتظم است, بر روي هر وجه يك ايوان قرار گرفته اين ايوانها در بالا داراي يك طبقه ديگر هستند كه به فضاي داخل مشرف مي باشند . بين هر ايوان و ايوان ديگر جرز بزرگي قرار دارد و بدين ترتيب بنا از 8 جزر قطور تشكيل شده كه از كف زمين تا ارتفاع زير گنبد امتداد دارد و در آنجا به وسيله قوسهايي به هم متصل مي گردند .
   در بالاي اين قوس ها ساقه گنبد قرار دارد كه از دو بخش تشكيل شده . بخش اول قسمت 8 وجهي و تكيه گاه مدور است و شامل كاربندي هاي در سه رديف مي باشد . منحني گنبد در پوسته خارجي با خيز بسيار تند و خيز منحني گنبد داخلي كمي بيشتر از داخل است .
    گنبد تا ارتفاع 4 متر از پاكار به صورت يك پوسته است و ضخامتي در حدود 50/1 دارد . از ارتفاع 4 متر به بعد به 2 پوسته تبديل مي شود , ضخامت پوسته داخلي در حدود 60 سانتي متر و ضخامت پوسته خارجي در حدود 40 سانتي متر و هر دو ضخامت تا تيزه گنبد متغير مي باشند .
  فضاي بين اين دو گنبد حدود 50 سانتي متر است در ارتفاع 4 متري و هرچه بالاتر مي رويم اين فضا كمتر مي شود . مجموعه باريكه طاقهاي گنبد بسيار پيچيده مي باشند و در كل مي توان 8 باريكه طاق اصلي را  در نظر گرفت كه مقطعي در حدود 80*40 سانتي متر دارند . اين باريكه طاقها از ارتفاع 4متري شروع شده و تا حدود 4 متري راس گنبد كه نهنبن يا كلاف آجري كه اين باريكه طاقها را به هم وصل مي كند , ادامه دارند .
   در محل كلاف اتصال باريكه طاقهاي اصلي و در بين آنها باريكه هاي فرعي ساخته شده است .
     اين باريكه طاقها در محل بالا گنبد يعني در ناحيه كلاف ,  8 عدد و در ناحيه پاكار به 16 عدد مي رسند يعني بين هر باريكه طاق اصلي 2 عدد باريكه طاق فرعي كه به وسيله قوسهايي به هم متصل شده اند . مي باشند .
تمامي اين خصوصيات بر روي هم گنبدي را مي سازند كه در نوع خود يكي از مهمترين و پيچيده ترين سازه هاي گنبدي در معماري اسلامي ايران مي باشد .
بعد از گنبد سلطانيه نمونه ديگري به اين اهميت نداريم(البته در ساخت گنبدهاي دو پوسته با باريكه طاق ).
در دوران ايلخاني به دستور اولجايتو دورادور شهر سلطانيه باروئي مربع شكل ساختند كه طول آن 30 هزار گام و ضخامت ديواره هاي آن به اندازه اي بود كه 4 سوار پهلوي هم مي توانستند بر روي آن حركت كنند .هر يك از ديواره هاياين بارو 16برج و يك دروازه داشت و تمام ديوارها از سنگ تراشيده شده بود و در وسط آن اولجايتو قلعه بزرگي ساخت كه از جهت عظمت به شهري مي ماند و در آن گنبدي جهت مقبره خود بنا كرد. كه همان گنبد سلطان محمد خدابنده است كه بعد از وفات ,سلطان را در آنجا بخاك شپردند .سلطان محمد در ساختن اين شهر از روش برادرش غازان خان كه در احداث شنب غازان تبريز بكار برده بود پيروي كرد.
   ساخت اين بناي عظيم مدت 10 سال بطول انجاميد وپس از اين مدت سلطانيه بعد از تبريز بزرگترين و پرجمعيت ترين شهر امپراطوري وسيع ايلخاني گرديدو در زمان سلطنت اين پادشاه و جانشين او ابوسعيد پسر اولجايتو كه از سال (716-736) طول كشيد رونق و مركزيت فوق العاده اي پيدا كرد . بطوري كه حمدا... مستوفي مورخ و جغرافي دان مشهور كه در همين زمان مي زيسته در ذكر جغرافيائي اين شهر آنرا مركز حيات سياسي و اقتصادي ايران دانسته و تمام جاده هاي مهم كشور را به اين شهر               منتهي نموده و چنين شرح مي دهد: راهي كه از سلطانيه به همدان  و بغداد و مكه مي رفته است .
راه شرقي از سلطانيه شروع و پس از عبور از قزوين و ورامين به خراسان منتهي شده است , راهي ديگر از طريق زنجان به اردبيل و ولايات شمالي  و شعبه اي از زنجان جدا شده و به تبريز و آسياي صغير مي رفته است راه ديگر از طريق ساوه و قم به اصفهان و فاذس و يزد و كرمان و بنادر درياي عمان و خليج فارس امتداد داشته است.
  قدرت خلاقيت و ابتكار معماران ايراني در ايجاد اين بناي با شكوه ( گنبد سلطانيه ) بحدي است كه آنرا در شمار نوادر جهان در آورده است و در گوشه كنار آن جلوه هاي ذوق و انديشه هنرمندان ايران اسلامي كاملا مشهود است .
اوضاع جغرافيائي شهر سلطانيه
الف )‌موقعيت :
شهر سلطانيه در محدوده سياسي استان زنجان به فاصله 37 كيلومتري شهر زنجان (مركز استان )‌ قرار گرفته است . اين شهر در فاصله 4 كيلومتري جاده ترانزيتي ( تهران ، زنجان ، تبريز ، بازرگان )‌ واقع شده و شبكه خط آهن نيز به لحاظ بعد مسافت      (‌5 كيلومتر )‌در شبكه تحركاتي اين شهر نقش ندارد .
   عنوان شهر از سال 1344 اطلاق گرديده و به اين ترتيب شهر سلطانيه ، مركز بخش به همين نام از توابع شهرستان ابهر محسوب شده است . اين منطقه از شمال به بخش طارم عليا ، از غرب به بخش حومه از شهرستان زنجان ، از جنوب به شهرستان خدابنده و از شرق به شهرستان ابهر محدود و 970 كيلومتر مربع وسعت دارد .
   اين بخش داراي 7 روستاي عمده با جمعيتي بالاتر از 1000 نفر و 26 روستا با جمعيتي كمتر از 1000نفر است و جمعاً‌ 26989 نفر جمعيت دارد .1
ب )‌فعاليتهاي اقتصادي :
براســـاس مطالعات سرشماري سال 1375 در بخش سلطانيه 60 درصد در بخش كشاورزي ، 30 درصد در بخش صنايع و 10 درصد در بخش خدمات ، در  فعاليت بوده اند.1
 در كل اين منطقه عليرغم دارا بودن ظرفيت هاي لازم در توسعه اقتصادي به لحاظ نابساماني هاي حاكم بر امور مربوط به توليدات كشاورزي ، از نظر اقتصادي عقب مانده است .
   اراضي قابل كشت اين منطقه عموماً از زمينهاي درجه 2 و 3 تشكيل گرديده و آب مـــورد نياز از طريق 54 حلقه چاه عميق و 107 رشته قنات تامين مي شده كه امــروزه تنها 38 قنات قابل بهره برداري است و در وضعيت فعلي دامداري در سلطانيه با روش سنتي و با وجود چمن سلطانيه از رونق نسبي برخوردار است .
   چمن سلطانيه كه طبيعي مي باشد ، قسمتي از فلات زنجان را در برگرفته و اين فلات از فاصله
گرفتن دو رشته ارتفاعات موازي كه در جهت شرقي – غربي مممتداند ، تشكيل گرديده است . چمن معروف سلطانيه با وسعت تقريبي 35 كيلومتر مربع به طول 20 كيلومتر و به عرض متوسط 2 كيلومتر در قسمت جنوبي اين فلات قرار گرفته است .2
   در وضعيت موجود شهر سلطانيه از طريق 7 شاخه راه ارتباطي كه اساساً منطبــق بر راه هاي تاريخي مي باشد ، با اطراف و روستاهاي حوزه نفوذ در قالب ، آموزشي ، خدماتي درماني ، اداري در حد ضعيف داير و شعف اين رابطه بـه لحاظ وجود مراكز جمعيتي قويتر در اطراف از جمله شهرستان ابهر در شرق به فاصـله 57 كيلومتر و شهرستان خدابنده در جنوب به فاصله 40 كيلومتر و شهر زنجان در غرب آن به فاصله 35 كيلومتر تشديد شده است .1
   وجود چمن سلطانيه كه مسطح مي باشد و قرا گرفتن كوه هاي  اطراف ، ارتفاع محل ، منطقه  در رديف نواحي با ذخيره قرار داده و جهت وزش بادهاي غالب از جنوب غربي و شمال شرقي است كه در ماههاي مرداد ، شهريور ، بهمن و اسفند شدت مي يابد 2

عملكرد و فلسفه وجودي گنبد سلطانيه :
در ارتباط با عملكرد گنبد سلطانيه دو نظريه ارائه گرديده است , نظر نخست مربوط به مورخين و جغرافي دانان متقدم است . كه بناي گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده اوليجاتيو معرفي نموده اند از آن جمله در كتاب تقايس الفنون چنين آمده : « ... ( اولجاتيو سلطان ) از جهت مرقد خود گنبدي بس عالي هشت منار بر سر آن ساخته...»2
نظريه دوم , انتساب و اختصاص بنا از طرف اولجاتيو به آرامگاه علي بن ابيطالب (ع ) و حسين بن علي (ع) است . معتقدين براين نظريه در توجيهاين افكار به طور خلاصه با بيان اين كه اولجايتو براي ادامه حكومت , خود را مسلماني متعصب جلوه گر ساخت و در اين رابطه طرحي را مبني بر ايجاد بناي باشكوهي كه قبور ائمه اطهار را به آن محل انتقال دهد و با تبديل پايتخت به بزرگترين مركز مذهبي تشيع بتواند خلإ بين خود و توده هاي مردم را پر نمايد محققين وجود كلمات علي (ع) و تركيبات متنوع آن در تزئينات داخل گنبد را به لحاظ ممنوعيت نبش قبر در اسلام جامه عمل نپوشيده است و براي اين كه در افواه موجبات ناراحتي فراهم نگردد, شايع كردند كه پادشاه (حضرت اميرالمومنين(ع) را خواب ديده و حضرت به شاه فرموده اند ما بيشتر علاقه منديم در بين النهرين بمانيم و اين رويا مانع انتقال اجساد ائمه اطهار به سلطانيه مي‌شود.)1
 با بررسي هاي باستان شناسي و مطالعه در عناصر مهماري نظريه انتساب و اختصاص بناي سلطانيه به قبور ائمه اطهار (ع) به دلايل زير مردود است:
 1- گذشته از مطالب متون هم زمان با بر پايي شهر سلطانيه كه گنبد را صراحتاً مدفن سلطان محمد خدابنده معرفي مي كند,از نظر موقعيت مكاني گنبد سلطانيه در داخل قلعه اي است كه توسط خندق عميقي محاط شده و دسترسي بر آن احتمالاً از طريق پل شناور امكان پذير بوده و تردد افراد معمولي در اين قلعه بدون اشكال نبوده و با وجود گارد شاهي , از آمد و شد افراد عادي به طور يقين ممانعت  مي آمده است.
 2- ابعاد ورودي ها و حجم فضاي گنبد به جهت كوچكي , فاقد ظرفيت لازم براي بناهاي زيارتي مورد بحث است.
3- احداث ابواب البر در دوره ايلخاني يكي از عناصر مهم شهري بوده و قابل مقايسه بودن ابواب البرسلطانيه با ابواب البر همدان و تبريز , آرامگاه سلطنتي بودن بنا را تاييد مي نمايد.
4- مطالعه در باب ورودي هاو شبكه هاي ارتباطي گنبد سلطانيه ومشخص شدن نحوه ارتباط بنا با اندروني و بناهاي جانبي , اختصاص يافتن بنا به قبور ائمه اطهار(ع) را با شك و ترديد مواجه مي سازد.
5- وجود كتيبه هاي متعدد, به ويژه در ضلع جنوب شرقي كه جمله «سلطان محمد خدا بنده اولجايتو خلد ا... ملكه » نوشته شده , بنابر اين نظريه اختصاص بنا به قبور ائمه اطهار(ع)مردود است . زيرا كتيبه ها مربوط به تزئينات دوره اول است كه همزمان با پيشرفت فيزيكي بنا اجرا گرديده و بالاخره متون همزمان با بناي گنبد اين مساله را كه آرامگاه اختصاص به سلطان محمد خدابنده اولجايتو داشته , بطور قطع به اثبات مي رساند.
در كتاب نفايس الفنون مي نويسد :( ... وجهه مرقد خود گنبدي بس عالي با هشت منار بر سر آن ساخته ... )
اشاره مختصري به فضاهاي جانبي :
   ذكر اين مطلب ضرورت دارد كه عده اي از محققين فضاهاي جانبي حتي بناي تربت خانه را الحاقي دانسته اند و در تاييد نظريات خود عدم وجود 8 گير و قفل و بست مناسب بين اندام مورد بحث با فضاي تربت خانه را دليل عمده ذكر نموده اند.
فضاي گنبدخانه :
فضاي گنبد خانه نخستين قسمت از آرامگاه اولجاتيو است . اين فضا از نظر پلان متمايل به هشت ضلعي منتظم است و طول هر يك از اضلاع از 06/10متر تا 16/10 متر متغير مي باشد .
وجود جزرها از عناصري است كه مهمترين وجه مشخصه تحول معماري از دوران سلجوقي به دوران ايلخاني را نشان مي دهد . به عبارت ديگر تكامل و تبديل ديوار قطور جانبي دوران سلجوقي به جزرهاي باربر دوران ايلخاني به وضوح در اين بنا ملموس است .
از نظر كاربردي ايوان جنوبي مشرف به سردابه و تربت خانه است . ايوانهاي شمال شرقي و شمال غربي درب ورودي بوده و ايوانهاي شرقي – غربي و شمالي پنجره هاي بزرگي به شمار آمده اند . كف اين فضا از سنگ رخام سفيد به ضخامت 5 CM بوده كه بر روي شفته آهك به ضخامت 11CM    اجراء شده است و از رقوم فعلي آجر فرش 5/34 CM پائين تر است .
به كارگيري كتيبه هاي عمودي در جزرهاي هشتگانه و حركت خطوط اسليمي در حاشيه باريكي در حدود ايوان و قوس ، عقب نشيني بالكن ( طبقه اول ) از سطح شاقولي ايوانها و تركيب اين فضا با حجم كروي گنبد و عواملي از اين قبيل در هر چه يزرگتر و مرتفع جلوه دادن اين فضا و تحقير نمودن افراد با آن سهم به سزائي داشته‌اند.
گنبد خانه داراي سه طبقه مشخص مي باشد . پس از طبقه هم كف طبقه اول شامل دهليزهاي ارتباطي است اين طبقه در ارتفاع 40/9 متري1‌ قرار گرفته و از طريق سه واحد پله ، دسترسي بر آن امكان پذير است .
   اين دهليز دور تا دور بنا را احاطه كرده و يك پلان 16 وجهي را به وجود آورده . اين دهليزها با سقف هاي كم خيز پوشيده و در حد فاصل ايوانها فضاهاي تنفسي و كاربردي ايجاد شده است .
   اين دهليزها جهت حضور و شركت نسوان در مراسم ساخته شده است و به ويژه آن كه دسترسي به اين دهليزها از طريق پلكانهايي واقع در ايوان شمال شرقي و شمال غربي ( ورودي هاي اصلي گنبدخانه )‌ امكان پذير بوده است ، نزديكي اين پلانها به ابتداي در ورودي پديده اي است كه صخت اين نظريه را تقويت مي نمايد .
   مضافاً بر اين آرايش و دكوراسيون دهليزهاي مشرف به ورودي اعضاي حكومتي با نصب پرده هاي زيبا از اهميت خاصي برخوردار است و هر يك از اين ايوانها به طور متقارن به سه واحد طاق و تويزه تبديل شده و آرايش سقف آنها زيباترين و جذاب ترين تزئينات در هنر گچبري بناهاي عالم را عرضه نموده است .
  از هركدام از ايوانهاي هشتگانه پنجره اي به داخل گنبد باز مي شود . از اين طبقه پيكانهايي مارپيچي مناره ها آغاز گرديده و ضمن ادامه تا بالاي مناره ، طبقه دوم را با طبقه سوم كه پشت بام باشد ، مرتبط سازد .
  ارتفاع طبقه سوم (‌پشت بام ) دررقوم 80/27 متري قراگرفته . در اين طبقه پاطاق گنبد و پايه هاي هشت ضلعي مناره ها جاي داده شده و دست اندازي كه گيلويي هاي زيبا بر آن آويزان است اجزاء‌گرديده ، ارتفاع پاطاق 40/1 متر و ارتفاع گنبد 19 متر از طبقه سوم است .

تربت خانه :
تربت خانه يكي لزسه فضاي عمده در آرامگاه اوليجاتيو است . اين فضا مشرف به ايوان جنوبي گنبد خانه احداث شده واز نظر عملكردي در اين مجموعه لازم الوجود بوده است .
به عبارت ديگر با توجه به ارتباط ارگانيكي ميان فضاهاي سه گانه ـ كه قبلاً توضيح داده شده – بحث الحاقي بودن اين فضا را بي مورد خواهد ساخت به ويژه آن كه هشت گيرهاي موجود بين اندامهاي تربت خانه و اضلاع جنوب شرقي و جنوب غربي و وجود تزئينات دوره اول و دوم در اضلاع داخلي و خارجي آن از عواملي است كه اجراي هم زمان تربت خانه با گنبد خانه را مسجل مي نمايد .
هم چنين وجود سردابه به عنوان محل اصلي آرامگاه شاهي ، ايجاد فضاي خالي پر فراز قبور بزرگان اقوام مغول الزاماً واجب بوده است .
  تربت خانه از نماي داخلي فضايي است مستطيل شكل 60/17 متر طول و 80/7 متر عرض و 16 متر ارتفاع دارد . در اضلاع شمالي و جنوبي رواقي به عرض 160CM  و ارتفاع 3 متر به طور متقارن ايجاد شده و يكنواختي اين فضاها توسط پايه تويزه هاي سقف ، شكسته شده و عنصر مطرب با خالي نمودن جزر جنوبي در قرنيه ايوان جاي گرفته است . و در نتيجه در طرف غربي تربت خانه در قناسي موجود و اطاق تعبيه شده است .
   پوشش سقف تربت خانه از سه واحد طاق و تويره ساخته شده و قطر طاق وسطي بزرگتر و به طول 9 متر و طاقهاي طرفين به قطر 3 متر است و در دوره دوم در المـــانهاي تربت خانه تغييراتي داده شده كه نوعي دخل و تصرف خشونت آميز تلقي مي گردد تا تغيير آرايش ساده در ارتفاع 20/3 متري از كف ، كتيبه زيبائي دردو قدم ريز به خط كوفي مشجر و قلم درشت به خط ثلث آيات قرآن نوشته شده اطراف كلمات را تزئينات اسليمي پر نموده است و تزئينات محراب فرو ريخته ولي هنوز اجراء مقرنس كاري در آن ديده مي شود.
كاربرد گچ دراين بنا علاوه برپشت بند كاشيها در موارد زير به كار مي رفته است:
الف) تزئينات گچي حكاكي
ب) تزئينات گچي نقاري
ج) تزئنات گچي الحاقي
د)تزئينات گچي وصله اي
هـ) تزئينات گچي استامپي
الف) تزئينات گچي حكاكي : اين روش درتمام سقفهاي ايوانها ي24 گانه درطبقه دوم ديده مي شود دراين روش علاوه بر رعايت  نهايت دقت درحدود نقش ، كنترل عمق كار وسطح ايجاد شده ودرقسمت زيرين  الزامي بوده است .
اين نوع تزئينات درسلطاينه موفق تر از تزئينات روش مشابه در مساجد جامع  اشتر جان ، فريومد و مقبره تربت شيخ جام است .
پهناي اين حاشيه هاي تزئيني از 10تا 20 سانتي متر متغيير مي باشد .
درسقف ايوان ضلع شمالي دربخش مركزي كلمه (الله ) به خط زيباي ثلث وكلمه«محمد (ص)»به خط كوفي كه شش بار تكرار شده ، نقش بسته است .
از تزئينات ايوان شمال شرقي در قوس وسط كتيبه اي با متن « العز الدائم و الاقبال » به خط كوفي مشجر نوشته و 16 بار تكرار گرديده و در وسط هر بخش موتيفي شبيه به صليب ديده مي شود .

• تاثیر شخصیت پدر ومادر بر فرزندان
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس معادلات دیفرانسیل نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس روش های محاسبات عددی,محاسبات عددی نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی عمومی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس ریاضی 2,ریاضی عمومی 2,ریاضی کاربردی 1 نيمسال اول 93-92
• دانلود رايگان نمونه سوالات پيام نور درس شیمی عمومی 1,شیمی1 نيمسال اول 93-92