چكيده

كاهش وسعت و در نهايت نابودي درياچه اروميه (اورميه) بر خلاف آنچه كه بسياري ممكن است تصور كنند، تنها به معناي از بين رفتن زيستگاههاي حيات وحش – اعم از گونه هاي معرفي شده يا گونه هاي بومي – نيست. درياچه اروميه، همراه با خود، كل ظرفيت هاي زيستي مستقر در حوزه نفوذ خود را نيز به نابودي خواهد كشيد؛ روستاها، اراضي زراعي، باغات و شهرها هيچيك در امان نخواهند ماند. درياچه اروميه در حوزه نفوذ خود نقش تعديل كننده اقليمي را – همانند كولر آبي – ايفا مي نمايد. زماني كه درياچه نباشد، اين كولر آبي نيز از كار خواهد افتاد و دماي منطقه رو به افزايش خواهد گذاشت و هر افزايش دمايي، افزايش ديگري را در پي خواهد داشت؛ فرآيندي كه در سيستم آناليز از آن زير عنوان «فيدبك مثبت» يا positive feedback ياد مي شود. اين فيدبك مثبت، همانند هر فيدبك مثبت ديگري، جز خرابي و نابودي، ارمغان ديگري به همراه نخواهد داشت. 

بر مبناي اطلاعات موجود، در بخش وسيعي از منطقه، كه داراي ارتفاعي كمتر از 2000 متر مي باشد، تيپ اقليمي بيش و كم ثابت است(1). اين پديده نشان دهنده آنست كه در اين محدوده اقليمي درياچه نقش تعديل كننده اقليمي را ايفا مي نمايد. بديهي است كه با كاهش وسعت درياچه، انرژي حرارتي دفع شونده نيز كاهش يافته و از اين طريق توان درياچه در تعديل شرايط اقليمي كاهش مي يابد. اين عمل از يك سو بدان معناست كه، خشكي محيط افزايش يافته، درنتيجه تبخير از سطح درياچه شدت گرفته و سرانجام، وسعت آن بازهم كاستي مي گيرد. از ديدگاه تحليل سيستمي، در اين شرايط درياچه و محيط وارد يك دور فيدبك مثبت مي شوند كه نمي تواند به نتيجه اي مطلوب منتهي گردد. 

بنابراين زماني كه، ساختار اقليمي منطقه دچار تغيير مي شود، ممكن است از ديد بسياري ازافراد، تداوم حيات درياچه، تالاب ها و اجتماعات زيستي وابسته به آنها چندان حائز اهميت نباشد، ولي اين تغييرات دامن انسان را نيز مي گيرد.   

واقعيت ايست كه، طبيعت اصولاً چيزي تحت عنوان «مسئله» نمي شناسد؛ طبيعت فقط راه حل ها را مي شناسد و بر مبناي آن نيز عمل مي كند. ليكن راه حل هاي طبيعت ممكن است بر مذاق ما خوش نيايد، زيرا طبيعت نه براي خوش آمدن ما، كه تنها براي حفظ موازنه كل بيوسفر زمين فعاليت مي كند. بايد تفكر و نگاهي همه سو نگر و بيوسفريك اتخاذ نمود، تا اندكي با آنچه در طبيعت مي گذرد، آشنايي يافت. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

طرح صورت مسئله

طي ماههاي اخير درباره وضعيت بحراني درياچه اروميه (اورميه) اخبار قابل ملاحظه اي انتشار يافته است و اين روند هنوز هم ادادمه دارد. درياچه اروميه از ديدگاه حفاظت از طبيعت واجد ارزش هاي فراواني است و به همين سبب سازمان شكارباني و نظارت بر صيد سراسر در ياچه و جزاير آن را در مرداد ماه 1346 حفاظت شده اعلام كرد(2). درياچه اروميه در سال 1354 در طبقه حفاظتي پارك ملي قرار گرفت، در سال 1975 به عنوان تالابي بين المللي در فهرست كنوانسيون رامسر به ثبت رسيد و در سال 1976 در شمار شبكه ذخيره گاههاي زيستكره جهان قرار گرفت. 

بنابراين ارزش هاي طبيعت شناختي و اكولوژيك درياچه اروميه بيش و كم شناخته شده است. هرچند بحراني كه طي چند سال اخير گريبان گير درياچه شده است، مي تواند كل ارزش هاي اكولوژيك و طبيعت شناختي آن را به نيستي كشاند، ولي آنچه كه قرار است امروز مورد بحث قرار گيرد، ارزش هاي اكولوژيك درياچه نيست. موضوع بحث در اينجا حادثه ناگواري است كه مي تواند كل جوامع انساني مستقر در قلمرو اثر اقليمي درياچه را در بر گيرد. 

در يك طرف اين حادثه طبيعت و ساختار اكولوژيك آن قرار دارد كه بدون توجه به خواست ها و تمايلات انساني، مطابق قوانين طبيعي عمل مي كند. در طرف ديگر، جوامع انساني قرار دارند كه بدون توجه به قابليت هاي محيطي كه در آن كار و فعاليت مي نمايند، منابع اكولوژيك را مورد استفاده و سوء استفاده قرار داده و ساختار محيط طبيعي را، حتا گاه با آگاهي تمام نسبت به پي آمدهاي اقدامات خود، در هم مي ريزند. تداوم اين روند، تنها مي تواند به ويراني بنيادهاي طبيعي كليه جوامع انسان – اعم از روستايي و شهري – منتهي گردد.

در ادامه به اجمال تصويري بسيار كلي از حوزه درياچه اروميه و رودخانه هاي مهم آن ارائه مي گردد. در مرحله بعدي – تا جاييكه اطلاعات موجود و قابل دسترس ميسر ساخته است – در مورد نوسانات سطح درياچه و علل طبيعي و انسان ساخت آن صحبت خواهد شد. سر انجام تغييرات اقليمي ناشي از كاهش وسعت درياچه و پي آمدهاي اجتماعي و اقتصادي آن مورد بحث قرار مي گيرد.

لازم به تذكر است كه مقاله حاضر بر اساس مطالعه اي كه به صورت ستادي يا deskstudy به انجام رسيده است، تدوين گرديده و در راستا تنها از اطلاعات موجود و قابل دسترس استفاده گرديده است.

  

بررسي اجمالي حوزه درياچه اروميه و رودخانه هاي مهم آن 

حوزه درياچه اروميه داراي وسعتي برابر 51866 km2 بوده كه 35147 km2 (معادل 67.8 درصد) آن كوهستاني و 16719 km2 (32.2 درصد) آن دشتي مي باشد(3). (وسعت حوزه درياچه اروميه توسط دبيرخانه شوراي منطقه اي درياچه اروميه برابر 51876 km2 اعلام شده است)(4). اين حوزه را مي توان  به سه زير حوزه شرقي، جنوبي و غربي تقسيم نمود. رودهاي اصلي زير حوزه شرقي عبارتند از:

1) آجي چاي،

2) بيوك چاي،

3) قلعه چاي،

4) صوفي چاي،

5) مردق چاي،

6) ليلان چي.

مساحت زير حوزه شرقي برابر است با 17075 km2 كه معادل 32.4 درصد از كل وسعت حوزه مي باشد. مهم ترين رودخانه هاي زير حوزه جنوبي به شرح زير مي باشند:

1) زرينه رود،

2) سمينه رود،

3) مهابادچاي،

4) گادارچاي.

مساحت زير حوزه جنوبي برابر 19815 km2 يا معادل 37.6 درصد از كل وسعت حوزه است . زير حوزه غربي رودهاي زير را شامل مي شود:

1) باراندوزچاي،

2) شهرچاي،

3) روضه چاي،

4) نازلوچاي،

5) و تعدادي رودهاي كوچك.