امتیاز : 7

فهرست مطالب

جنبشهای اسلامی و انقلاب اسلامی 1

۱. نظـریه های جامعـه شناختی (تحلیلهای کلان) 4

ج ـ بنیادگرایی اسلامی 6

آسیب شناسی انقلاب اسلامی 14

● مقدمه 14

15

● آسیب های درونی 15

۱) تحریف ارزش ها 15

۲) تجددگرایی افراطی 16

۳) رواج سكولاریسم 17

۴) جدایی حوزه و دانشگاه 17

● آسیب های بیرونی 24

روحانیت و انقلاب اسلامی 29

دستاوردهای انقلاب اسلامی 34

 

 

 

 

جنبشهای اسلامی و انقلاب اسلامی

 

«با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سر برافراشتن جمهوری اسلامی، به طور همزمان دو جریان عظیم در سراسر گیتی آغاز شد: 

اول، روند ستایش و امید و درسگیری از سوی ملتهای مستضعف و زیر ستم و بخصوص درکشورهای اسلامی و نیز مسلمانان سراسر جهان و همه آ زاداندیشان عالم. 

دوم، روند نگرانی و توطئه و دشمنی از سوی دولتهای مستکبر. 

جریان اول که سرگذشتی ناگفته و عمدتاً مکتوم مانده و درس آموز دارد،‌یکی از پدید ه های کم نظیر تاریخ است که طی آن مسلمانان با تشکیل جمهوری اسلامی، در همهٔ‌جهان، هویتی تازه یافتند و احساس عزت و شخصیت اسلامی در آنان دمیده شد؛ نهضتهای فرهنگی و سیاسی از سوی آزادگان و جوانان مسلمان در چهارگوشهٔ‌عالم شکل‌ گرفت. در بسیاری از کشورهای اسلامی حاکمیت دین و عزت و استقلال اسلامی، شعار مبارزان و جوانان و روشنفکران شد و خیل عظیمی از جوانان این کشورها منش و رفتار ایرانی را الگوی خود قرار دادند. و بسیاری از رؤسا و سیاستمداران آنها نیز تظاهر به مسلمانی و دیانت را از سر مصلحت، جایگزین تظاهر به بی دینی و بی بندو باری کردند.»[۲] 

یکی از پدیده های مهم و بحث برانگیز قرن بیستم،‌نهضتها و جنبشهای فکری، سیاسی و اجتماعی اسلامی است. پیدایش این جنبشها، به نیمهٔ‌ اول و گسترش آنها، به نیمهٔ دوم این قرن مربوط می شود. اهمیت آنها، بویژه با پیروزی انقلاب اسلامی و از سوی دیگر فروپاشی کمونیسم، بیش از پیش نمایان شد. 

سؤال مهمی که در این ارتباط طرح می شود این است که برای اعتلای روند جنبشهای اسلامی چه باید کرد؟ 

الف ـ رویکردها 

در پاسخ به سؤال فوق الذکر، سه راه حل مطرح شده؛ پیروی از غرب، ملتخواهی یا ناسیونالیسم و تجدید حیات دینی. به دو رهیافت اول ـ با وجود اینکه از قلمرو این بحث خارج است ـ به طور اجمالی نظری می شود، و سپس به طور مشروح پدیدهٔ سوم ـ که سرمنشأ و مبدأ جنبشهای فکری و سیاسی ـ اجتماعی اسلامی است ـ بحث خواهد شد. 

پیروی از غرب که سرمنشأ روشنفکری در جهان اسلام شد، از سوی برخی مسلمانان تحصیل کرده أی مطرح شد، که عمدتاً به خارج از جهان اسلام قدم نهاده بودند و وضع دنیای غرب را بسیار متفاوت و پیشرفته تر از جوامع اسلامی می دیدند. اینان که تحصیلات عالیهٔ خود را در دانشگاههای کشورهای خارجی، بویژه غرب گذرانده بودند، پس از دیدن پیشرفت و شکوفایی غرب، به این نتیجه رسیدند که غرب به دلیل، دوری از مذهب و گرایش به سکولاریسم، دنیای خود را آباد کرده است. لذا، مسلمانان نیز باید از این گذار تاریخی درس بگیرند و برای پیشرفت و توسعه، همان راهی را بروند که غرب رفته است. به بیان برخی از افراطیون این نحلهٔ فکری، «شرق اگر بخواهد پیشرفت کند، باید از سرتا قدم فرنگی شود». محمد قطب درکتاب بیداری اسلام می نویسد: 

«اینان، کسانی هستند که زهر غرب در کالبد شان تزریق شده است و مسموم شده اند. و میزان مسمومیت آنان هم، بستگی به میزان زهری دارد که به کامشان فرو رفته باشد.»[۳] 

اکثر کسانی که از سُرِ درد به مشکلات مسلمانان می نگریستند، این رهیافت را نه تنها متناسب با مسلمانان و جامعهٔ اسلامی ندیده اند، بلکه آن را مسیری گمراه کننده می دانند که همچون سراب، فقط تشنگان را فریب می دهد و نمی به کشتزار تشنگان نمی دهد؛ به طوری که اقبال لاهوری در این باره می گوید: 

«ترس ما تنها این است که ظاهر خیره کنندهٔ فرهنگ اروپایی، از حرکت ما (احیای فکر دینی در اسلام) جلوگیری کند.»[۴] 

ملتخواهی یا ناسیونالیسم، پاسخ غیر مکفی دیگری بود که به مسئله ومشکل تشتت و عقب ماندگی جوامع اسلامی داده شد. ناسیونالیسم که بویژه در جهان عرب جلوه گر شد و بر حس تفاخر و ریشه های کهن قبیله ای، زبانی و نژادی استوار است، ازعمده ترین جریانهای: سیاسی، فکری و فرهنگی چندین دههٔ اخیر سرزمینهای عربی به شمار می رود. ناسیونالیسم عرب مبتنی براین عقیده است که همهٔ عربی زبانان، «ملت» واحدی را تشکیل می دهند. و لذا، در جامعهٔ سیاسی نیز باید واحدی یکدست را با حرکتی مستقل و دارای حاکمیتی مقتدر تشکیل دهند. بنا به دلایل متعدد، ناسیونالیسم نیز نتوانست به اهداف خود برسد. یکی از آن دلایل، اختلافات شدید موجود میان حرکتها و رژیمهای عرب است. بنا به قول یکی از رجال عرب: 

«دولتهای امروزین عرب، در واقع همان قبیله های قدیمی اند که کشور و پرچم یافته اند.»[۵] 

البته، به قول پروفسور فضل الرحمن: 

ناسیونالیسم و اسلام خواهی، بالفعل متعارض و بالقوه تفکیک ناپذیرند.»[۶] 

در نظر بعضی متفکران، ناسیونالیسم از شیوه هایی بود که به وسیلهٔ‌غرب برای مقابله با بیداری مسلمانان و اتحاد جوامع اسلامی، بنیان نهاده شد. در نظر این افراد، ناسیونالیسم مهمترین تهاجم و تعرض غرب به کشورهای اسلامی است، که نتیجه ای جز پاره پاره شدن اسلام و تقسیم آن به واحدهای سیاسی متشتت ندارد.[۷] حمید عنایت در این باره گفته است: 

«ناسیونالیسم … ازبیرون به ذهن مسلمانان تحمیل شده است؛ یعنی از رهگذر معارضه جویی غرب در برابر توانمندی وکارایی اسلام به عنوان یک ایدئولوژی جامع. ناسیونالیسم واکنش عاطفی مسلمانان در مواجهه با توسعه طلبیهای غرب بود.»[۸] 

تجدید حیات دینی پاسخ مهمی بود که از سوی مصلحان دینی، به مسئلهٔ وقفه و فترت ایجاد شده در مسیر تاریخ حرکت اسلام و جامعهٔ اسلامی، عنوان شده است. همهٔ اصلاحگران می گفتند که ما اسلام را درست نشناخته ایم و آنچه امروزه در دست ماست، اسلام اصیل نیست. راه رهایی از این بن بست، برگشت به اسلام اصیل است. 

در این میان، عده ای صرفاً به بازگشت اسلام اولیه و سیرهٔ مسلمانان صدر اسلام بویژه خلفا و صحابه اکتفا کردند، مظاهر دنیای جدید را خرافه پنداشتند و مسلمانان را از گرایش به آن بر حذر داشتند. هر چند این اندیشه ـ که به نام سلفیه و در قرن هجدهم میلادی مطرح شد ـ ریشهٔ قدیمیتری دارد و حتی به روزگاری بس پیشتر از ابن تیمیه و شاگردش، ابن قیم جوزی در قرن هشتم هجری، باز می گردد، اما در روزگار جدید رواج این طرز تفکر به ظهور محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۵-۱۲۰۱ق) مربوط می شود. این نهضت در مصر، رونق و فعالیتهای زیادی داشت. مهمترین داعی و مروج آن، رشیدرضا بود. طریقهٔ سلفیه، نوعی تجدد در مذهب حنبلی و وهابی محسوب می شد.[۹] استاد شـهیـد مرتـضی مطهـری این شاخـه از سُلَـفیـه را ـ که آبشخور فکری اش عقاید محمد بن عبدالوهاب و رشید رضا بود ـ به جای آنکه مصلح بداند، مفسد دانست و بیان داشت: 

«رشید رضا بیش از هر کس دیگر سنگ اصلاح به سینه می زد و خود را ادامه دهندهٔ راه سیدجمال و عبده می دانست، ولی او بیش از آنکه تحت تأثیر افکار سیدجمال و عبده باشد، تحت تأثیر اندیشه های ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب بود. و لذا بیش از آنکه مبلغ اصلاح باشد، مبلغ وهابیگری بود. اظهار نظر های مغرضانه اش خصوصاً در مورد شیعه، نشان می دهد که شایستگی اصلاح طلبی نداشته است.»[۱۰] 

به هر حال، رهیافت تجدید حیات دینی که تلقینی از واقعگرایی و آرمانگرایی بود،‌سرآ غاز حرکتها و جنبشها درجهان اسلام شد. بدون تردید، سلسله جنبان نهضتهای اصلاحی در صد سالهٔ اخیر، سیدجمال الدین اسدآبادی است. او بود که بیدارسازی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد، دردهای اجتماعی مسلمانان را با واقع بینی خاصی بازگو نمود، و راه اصلاح و چاره جویی را نشان داد. نهضت سیدجمال، هم فکری بود و هم اجتماعی. وی مزمن ترین درد جامعهٔ اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی می دانست، و با هر دو به شدت مبارزه کرد. او لزوم کسب آگاهی سیاسی و بازگشت به اسلام راستین ـ و درحقیقت حلول مجدد روح اسلام در کالبد نیمه جان مسلمانان ـ را امری فوری و حیاتی می دانست.[۱۱] 

پس از سیدجمال، محمد عبده و کواکبی در راه اصلاح و خیزش جنبشهای سیاسی، به طور مؤثر گام نهادند. چیزی که عبده را از سیدجمال متمایز می کند، توجه خاص وی به بحران اندیشهٔ مذهبی مسلمانان، در اثر برخورد با تمدن غرب و مقتضیات جدید جهان اسلام است؛ به طوری که مسلمانان در اثر رکود چند صد سالهٔ خود،‌آمادگی مقابله با این بحران را نداشتند. کواکبی نیز مانند دو سلف سابق خود، آگاهی سیاسی را برای مسلمانان لازم و واجب می دانست. مودودی، بنیانگذار جماعت اسلامی پاکستان، نیز ـ اگر چه از لحاظ فکری و اندیشه ای دارای اهمیت زیادی نیست اما ـ در راه بیداری جامعهٔ‌اسلامی و بنیان نهادن حرکتی سیاسی ـ اجتماعی قوی تلاش زیادی کرد. اخوان المسلمین نیز با تمام شعبه ها و شاخه های خود، گامهای مؤثری در راه خیزش حرکت اسلامی برداشته است. همچنین اقبال لاهوری با شناختی که از اندیشه های فلسفی و اجتماعی غرب داشت، معتقد بود که غرب فاقد یک ایدئولوژی جامع انسانی است. در مقابل، مسلمانان تنها مردمی اند که از چنین ایدئولوژی ای برخوردارند.[۱۲]

انقلاب اسلامی ایران، مصلحی دیگر را به جهانیان معرفی نمود، که بسیار فراتر و جلوتر از زمان و مکان خود فکر وعمل می کرد. امام خمینی(ره) به عنوان یک اصلاحگر واقعی و موفق، برای اولین بار در طی تاریخ اسلام توانست نهضت اسلامی واقعی را به ثمر برساند و با توسل به مبانی قوی اسلامی، بنیان یک حکومت دینی را بنا نهد. با وجود مشکلات و موانع بسیار، همواره از اندیشهٔ امام به عنوان یک منبع غنی برای حرکتهای اسلامی، استفاده شده است؛ به طوری که «هنوز پس از گذشت دو دهه و با وجود دو جنگ در منطقه، افکار امام خمینی(ره) از جذابیت خاص در بین مسلمانان برخوردار است»،[۱۳] 

بسیاری از محققان غربی نیز براین باورند که نام امام خمینی(ره) از ایران، انقلاب اسلامی و تشیع جدایی نا پذیر است؛ همچنانکه رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای ـ مدظله العالی ـ فرمودند: 

«این انقلاب بی نام خمینی، در هیچ جای جهان شناخته شده نیست.» 

ب ـ نظریه پردازی 

۱. نظـریه های جامعـه شناختی (تحلیلهای کلان) 

معمولاً، چنین تصور می شود که شورشها و جنبشهای اجتماعی، در سطحی محلی رخ می دهند و نتایج عمده ای ندارند. اما، شورشها و ناآرامیهای اجتماعی، در سطح ملی هم اتفاق می افتد. اغلب جنبشهای ملی، داعیه و انگیزهٔ بسیار قوی دارند. در مجموع، تئوریهای جنبشها و شورشهای اجتماعی، به هفت دسته تقسیم می شوند: 

۱. نظریهٔ روان شناختی توده ای: این نظریه سعی دارد علت جنبشهای اجتماعی را، در نظریهٔ «محرومیت نسبی» دنبال کند. این نظریه معتقد است که پیوستن افراد به جنبشهای اجتماعی و گروههای سازمان یافته، به خاطر نوعی محرومیت نسبی است که این افراد در جامعه احساس می کنند. این محرومیت، ناشی از انتظارات و توقعات فزایندهٔ افراد، و واقعیات محدود جامعه است.[۱۴] 

۲. نظریهٔ انتخاب عقلایی: این نظریه معتقد است که افراد بشری به دلیل انگیزه های سود طلبی، به اقدامات جمعی دست می زنند. این نظریه، ریشه در مباحثات فایده گرایی جرِمی بنتام دارد. وی براساس اصل حسابگری انسانها، معتقد بود که انسانها در فعالیتهای خود بر اساس سود و زیان عمل می کنند. انگیزهٔ اساسی پیوستن افراد به جنبشها نیز همین عامل است. 

۳. نظریهٔ تنازع سیاسی: این نظریه، به تعارضات میان حکومت و گروههای سازمان یافتهٔ مختلف می پردازد. در این نظریه رقابت برای کسب قدرت، کانون تحلیلها و بررسیهاست. کسب قدرت، حفظ قدرت و بسط قدرت، علت اساسی جنبشهای سیاسی ـ اجتماعی است. از این منظر، شکافهای اجتماعی نیز اهمیت زیادی دارند. از آنجا که هیچ جامعه ای را نمی توان یافت که بدون شکاف یا فقط دارای یک شکاف باشد، لذا هر جامعه ای با میزانی از تعارضات وجنبشهای اجتماعی سر و کار دارد، که آن را باید در فرایند سیاسی آن جامعه جستجو کرد.[۱۵] 

۴. نظریهٔ مارکسیستی: این نظریه، اقتصاد و مبارزهٔ‌طبقاتی را، کانون تحلیلها و بررسیهای خود قرار داده است. 

۵. نظریهٔ ارزشی: این نظریه سعی دارد جنبشها و شورشها را، پاسخ خشونت بار به نابرابریهای اجتماعی بداند. 

۶. نظریهٔ همبستگی اجتماعی دورکهایم: وی علت اساسی جنبشها و شورشهای اجتماعی را، فقدان یا ضعف همبستگی اجتماعی می داند. 

۷. نظریه کاریزمای ماکس وبر: به نظر وی، نیروی خلاقه، عامل مهم تحول و جنبش است.[۱۶] 

۲. نظریه های تبیینی (تحلیلهای خرد) 

دو نمونه از تحلیلهای خرد راجع به جنبشهای سیاسی ـ اجتماعی اسلامی را می توان در نوشته های خورشید احمد، محقق پاکستانی و عضو جماعت اسلامی پاکستان، و هرایر دکمجیان، محقق مسیحی عرب تبار و استاد علوم سیاسی دانشگاه کالیفرنیا، دید. 

خورشید احمد، تجربهٔ جوامع مسلمان در دو قرن اخیر و رابطه میان مسلمانان و غرب را که در استعمار ریشه دارد، بستر مناسبی برای تبیین گسترش تجدید حیات طلبی اسلامی و خیزش جنبشهای اسلامی می داند. به نظر او، ریشهٔ رستاخیز اسلام را باید در آثار و بقایای عینی و ذهنی به جا مانده از استعمار درکشورهای اسلامی جستجو کرد. توسعهٔ جوامع غربی و عقب ماندگی جوامع اسلامی، نخبگان سیاسی و فکری در کشورهای اسلامی را به چاره جویی واداشت. گروهی از این افراد ضمن توجه به اسلام به عنوان یک میراث تمدنی، آن را پایه و اساس جدید فرهنگی و سیاسی معرفی کردند. این طرز تفکر، ریشهٔ بسیاری از جنبشهای سیاسی ـ اجتماعی معاصر شد.[۱۷] 

یکی دیگر از تئوریهای مطرح در باب تبیین جنبشهای اسلامی، تئوری ادواری هرایر د کمجیان است. وی با تلفیق دیدگاه جامعه شناسانه با دیدگاه تاریخی (اسلامی)، معتقد است که پدیدهٔ اسلامگرایی ـ چنانکه غربیان مدعی شده اند ـ امری بدیع نیست، بلکه این فرایند همیشه در تاریخ وجود داشته است. تاریخ اسلام دارای دوره های بحرانی است که در پی هر دوره و پس از هر سقوط، رستاخیزی به پا شده است. براین اساس، رستاخیز اسلامی یک حرکت ادواری است که در طول تاریخ جوامع اسلامی بویژه در دوره هایی که بحران فراگیر جامعه را در بر می گرفته، روی داده است.[۱۸] 

یکی از پیامدهای اساسی جنبشها و شورشهای اجتماعی، مسئلهٔ خشونت است. اما این دیدگاه که خشونت سیاسی و توسل به اقدامات غیر مسالمت آمیز، عمدتاً دستاویز مردمان شر، مجرم، نادان یا غیراجتماعی است، چندان به تأیید نرسیده است. همچنین خشونت سیاسی معلول آموزه ای مخرب نیست. انسانهای ناراضی بیش از انسانهای خرسند، مستعد گرایش به سمت باورهای جدیدند و همهٔ‌باورهای جدید هم خشونت را توجیه نمی کنند. همچنین، خشونت سیاسی را نباید یکسره ویرانگر رفاه انسانی دانست. بسیاری از گروههای اجتماعی در مرحله ای از مراحل توسعهٔ تاریخی خود، به خشونت سیاسی توسل جسته اند که در بلند مدت، نتایج مثبتی را به بار آورده است. این فرض که نارضایتی عمدتاً خاستگاهی مادی دارد و لذا برآوردن خواسته های مادی، علاج آن است نیز صحیحتر از فرض پیشین نیست. انسانها علاوه بر رفاه مادی، خواستار شرایط دیگری نیز در زندگی اجتماعی اند که امنیت، منزلت، حس تعلق به جمع، حق اداره امور خود، از عمدهٔ آنهاست. اگر نیازهای مادی برآورده شود، برای کاهش خشونت برآوردن این خواسته ها، حداقل از اهمیتی همانند رفاه مادی برخوردار است. توسل انسانها به خشونت، چه بسا غیرعقلانی باشد، اما هیچگاه بدون دلیل نیست.[۱۹] 

ج ـ بنیادگرایی اسلامی 

بنیادگرایی[۲۰]، اصولگرایی یا اسلامگرایی افراطی، عنوانهایی اند که از سوی محافل غربی به جنبشها و حرکتهای اسلامی نسبت داده شده است. در نظر غربیها، بنیادگرایی نشان دهندهٔ نوعی واپسگرایی و بازگشت به اصول وارزشهای کهنه و عمدتاً مذهبی است، که با نوعی افراط در نظریه و عمل همراه است. در نظر غربیها، بنیادگرایی این گونه مطرح شده است: 

«بنیادگرایان، وضعیت امروز مسلمانان را مشابه وضعیت جاهلیت پیش از اسلام می بینند، که نیاز به ظهور دوبارهٔ اسلام دارد تا باردیگر ترتیبات اجتماعی و سیاسی شایسته را برقرار کند. تلاش آنها برای این است که بین میراث اسلامی گذشته و پیشرفتهای کنونی غرب، نوعی تداوم منطقی برقرار کنند.»[۲۱] 

بنیادگرایان معتقدند که دین و مکتب اسلام در عصر جدید، می تواند به عنوان یک ایدئولوژی قوی نقش و اهمیت داشته باشد. برخلاف واقعگرایان عرصهٔ بین المللی که معتقدند عصر ایدئولوژیها به سرآمده است، بنیادگرایان برای آن نقش تعیین کننده ای قائلند. 

 

  گزارش تخلف  |  افزودن به فایل های من | jikjik | تاریخ ارسال : 26 /04 /1394

شما هم می توانید در مورد این فایل نظر دهید.